فهرست محتوا
قنات قصبه گناباد
قنات قصبه گناباد ،اسرار آمیز ترین شاهکار آبی ایران است که داستانهای زیادی درباره آن می گویند در ادامه همراه وب سایت گردشگری هم اقلیم باشید تا با اسرار آمیز ترین شاهکار آبی ایران بیشتر آشنا شوید.
قنات قصبه گناباد که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است عنوان طولانی ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده و یکی از آثار رمزآلود ایران محسوب می شود چرا که هنوز سوالات بسیار در باره آن وجود دارد و نقشه آن در نوع خود بی نظیر است.
این قنات شاهکاری از پیوند هنر، دانش، تکنولوژی و مدیریت منابع آب است که مهمترین شاخصه آن عمق مادر چاه، تکنولوژی حفر قنات و نیز شیوه بهره برداری آب می باشد که آن را به یکی از جاذبه های تاریخی و مهندسی جهان تبدیل شده است.
داستانهای جالب درباره قنات قصبه گناباد
درباره ی این قلعه افسانه ها و باورهای محلی بسیار ترسناکی وجود دارد که اکثر آن ها از زمان های بسیار قدیم در میان مردم این منطقه رواج داشته و ریشه در میراثشان دوانده است.
از اهالی قدیمی گناباد که از ابتدا حتی پدرانشان نیز در این محل زندگی می کرده اند میگویند: از زبان مادربزرگ های خود قصه ی این قنات را زیاد شنیده اند. بزرگ ترهای ما همیشه می گفتند که ساخت این قنات به این عمق، از دست فرزند آدم بر نمی آید و ما شک نداریم که این قنات را نیروهایی فراتر از آدم ساخته اند.
میگویند شهر گناباد خراسان در اصل جن آباد بوده است و در طول زمان و بعدها تلفظ آن به صورت جناباد و بعد از آن به صورت امروزیش یعنی گناباد، درآمده است.
حتی برخی مقنیان (کسانی که وظیفه ی حفر قنات را داشته اند) نیز معتقدند که در زمان های بسیار قدیم، شخصی به نام طاهر با شناس که دارای قدرتی خاص بوده است، به دیوها دستور داده بوده است که چاهی حفر کنند و آن را بسیار عمیق نمایند.
البته بنابر اطلاعات تاریخی موجود، درباره ی زمان دقیق و حتی علت احداث این قنات در بین پژوهشگران اختلاف نظری عمیق وجود دارد. از نخستین کسانی که توصیفی عمیق و نسبتا جامع از این قنات به دست آورده است، ناصر خسرو قبادیانی است.
یکی از خراسان پژوهان مشهدی که در این باره تحقیقات فراوانی کرده است و می گوید: بر طبق یکی از افسانه های قدیمی، احداث قنات قصبه گناباد را باید به فرمان بهمن که یکی از سلاطین قدیم ایران بوده است، برای کفاره ی گناهی بزرگ منسوب کرد.
براساس این داستان معروف که حتی ۱۲ رخ در شاهنامه ی شاعر فقید، فردوسی نقل شده است، این قنات که در شهر گناباد است، وجودش به قبل از پادشاهی کیخسرو می رسد.
گذشته از برخی داستان های اسطوره ای و تاریخی که حکایت از قدمت زیاد این قنات دارد، بررسی های باستان شناسانی که این قنات را موضوع خود قرار داده اند، با استفاده از سفال های جمع آوری شده از کنار دهانه ی چاه های اصلی، قدمت این قنات عجیب به دوره ی حکومت و پادشاهی هخامنشیان می رسد.
اما باید به صورت کلی به این مطلب اشاره نماییم که در متون ادبی قدیمی، هر جا که نامی از گناباد است از قنات آن نیز سخنی هست. اما به واقعا برای چه باید چنین قنات عمیقی حفر می شده است؟ آیا بشر آن هم با توانایی و امکاناتی که در آن زمان وجود داشته است، توانایی حفر چنین قناتی را داشته است؟
این قنات همانند بسیاری از قنات ها و مکان های دیگری همچون قلعه ی آدمخوار و یا حتی دریاچه ی تخت سلیمان و بسیاری از مکان های دیگر از این دست اصلا نمی توان به درستی به پیشینه و سر گذشت آن ها پی برد!
پژوهشگری فرانسوی به نام هانری گوبلوی در کتابی به نام قنات فنی برای دستیابی به آب، در توصیف مواجهه اش با قنات قصبه با زبان تمجید و تعجبی رمزآلود از این قنات به‌عنوان بنایی عجیب و البته مهندسی ساز یاد می کند از نظر وی این قنات که اصولی ترین قنات جهان است را افرادی ساخته اند که نیرویی مافوق بشریت داشته اند!
این پژوهشگر در سال ۱۹۴۰ برای تحقیق و اظهارنظر در خصوص روش‌های مدرن آبیاری، به ایران سفر کرد. این محقق در کتاب خود که در بالاتر اسم آن را گفتیم، اوج خلاقیت و مهندسی سازندگان و مهندسان را به قنات قصبه گناباد، نسبت داده است.
در نهایت باید بگوییم که این قنات عجیب، قناتی کهن با ویژگی های عجیب ترو قدمتی۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ ساله است. همچنین این قنات دارای دو دالان زیرزمینی به طول ۳۳ کیلومتر و چاه‌های بسیار عمیقی است که عمق برخی از آنان به ۳۰۰ متر می رسد.
قنات قصبه بنای تاریخی، گردشگری و مفید برای کشاورزی است که در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.این قنات از ۲ رشته اصلی و ۶ شاخه فرعی تشکیل شده و مادر چاه آن در دامنه شمالی سیاه کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد.طول این قنات بیش از ۳۳ کیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشته ‘دولاب نو’ با توجه به شیب زمین حدود ۳۰۰ متر و میزان آبدهی آن بیش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه است.
از جمله تدابیر به کار رفته در معماری این قنات تعدد چاه های آن می باشد که به بیش از ۴۷۰ حلقه می رسد.تعدد چاه ها سبب پیشگیری از کور شدن چاه ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه ها شده است.
از دیگر موارد آن می توان به ۲ شاخه شدن در فاصله ۶۸۳ متری کانال اصلی و سپس ۶ شاخه شدن کانال ها به دلیل پیشگیری از ریزش احتمالی و قطع جریان آب اشاره کرد.قنات قصبه هم اکنون با بازگشایی ۵۰۰ متر اولیه برای بازدید گردشگران آماده شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحکم سازی و ایجاد امکانات رفاهی است.۶۰ درصد چاه های قنات مسدود است و ۴۰ درصد آنها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده است.
مادرچاه
آخرین و عمیق ترین چاه در هر رشته قنات را مادرچاه میگویند که در پایان رشته و آخرین قسمت تره کار احداث می شود. در قنات های پر آب و عمیقی مثل قنات قصبه که معمولا در بخش های انتهایی آن ها با مشکل تراوش آب از جداره ها روبرو هستیم. نخستین چاهی که در یک قنات حفر می شود گمانه نام دارد و برای آگاهی مقنی از میزان آبدهی قنات و ظرفیت سفره آب زیرزمینی به کار می رود. عمق گمانه در نقاط مختلف نسبت به عمق سفره آب زیرزمینی متفاوت است.
معمولا این عمق در دشت ها و بیابان ها مانند گناباد زیاد می باشد. گمانه در صورتی که در عمق پیش بینی شده توسط مقنی به سفره آب زیرزمینی رسید مادرچاه قنات محسوب می شود و در غیر اینصورت مقنی همچنان به حفر ادامه می دهد تا هنگامی که یکی از آن ها دارای شرایط مطلوب بوده و به عنوان مادرچاه انتخاب شده و کار پایان یابد.
یکی از ویژگی های خاص قنات قصبه گناباد در عمیق ترین مادرچاه آن است. در منابع مختلف عمق مادرچاه این قنات را متفاوت ذکر کرده اند:
ناصر خسرو(۷۰۰گز)، هانری گوبلو(۳۰۰متر)، سعدالله ولایتی(۲۷۴ متر)، حسین پور ابراهیم(۳۰۰-۳۲۰ متر)، سیدحسن مجتبوی(۳۰۰-۲۸۰متر)، مدیریت کشاوری شهرستان گناباد(۳۴۰متر) و فرهنگ جغرافیایی ایران(۵۰۰-۴۵۰ متر).
اما واقعیت این است که در دهه های اخیر با عنایت به نقشه برداری های انجام شده عمق آخرین میله چاهی که قابل شناسایی بوده است ۲۵۵ متر مشخص گردیده است. بدیهی است با عنایت به سیلاب ها در طول این سالها موقعیت آخرین چاه قطعی قنات بر روی سطح زمین قابل شناسایی نمی باشد و عمق مادرچاه قطعا بیشتر از این خواهد بود.
۱.غال شغال
استقرار قسمت عمده ای از کوره قنات در لایۀ بسیار متراکم کنگلومرا بطرف تره کار ومخصوصاً در قسمت تره کار منجر به عدم تخریب در این ناحیه شده است. همچنین بررسی نمونه های آب و خاک نشان می دهد؛ به علت بالا بودن میزان بیکربنات موجود در آب، پدیده رسوب گذاری در کوره قنات زیاد می باشد که لایروبی های انجام شده گواه این مطلب است.
انسداد برخی رشته های فرعی قنات حاصل ریزش سر چاه ها یا ورود سیلاب از یک یا چند چاه به درون قنات است. پس از ورود آب روان به داخل میله چاهها و کوره قنات در اردیبهشت ماه ۱۳۷۴ قسمتی از کوره قنات مسدود گردید. این بخش به علت اینکه امکان ورود حیوانات بزرگ از قبیل شغال و روباه را داشته است غال شغال معروف گردیده است . مسیر غال شغال در کلوت و در عمق کم قرار دارد . جنس این خاک ریزشی می باشد و از این رو فضای داخلی کوره در قسمتی از مسیر بر اثر ریزش بزرگ شده است.
۲.ورودی سفال ها
این اثر تاریخی یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری منطقه است که با بررسی باستان شناسان داخلی و یافته های سفالین پراکنده در داخل قنات، قدمت آن به دوره هخامنشی تخمین زده شده است.
در مطالعات و بررسی های میدانی مسیر قنات و پیمایش در سطح آن می توان قطعه سفال هایی را کنار خاک ریز دهانه چاه ها مشاهده کرد که تنها مدرک و سند برای تشخیص زمان احتمالی حفر قنات یا لایروبی آن محسوب می شود.
بر اساس سفال های قرن چهارم و نهم هجری که در کناره برخی چاه های فرعی قنات قصبه گناباد مشاهده شده، احتمال دارد شاخه اصلی قنات به طول ۶۴۰۳ متر ابتدا در امتداد شمال به جنوب حفر شده و در دوره های بعد به مقتضای نیاز شاخه های فرعی در جهت جنوب غربی از شاخه های اصلی جدا شده باشد.
با توجه به سفال های جمع آوری شده که قابل مقایسه با سفال های دوران هخامنشی است احتمال دارد ایجاد قنات گناباد مقدم بر وجود آن شهر یا تشکیل اجتماعی در آن منطقه باشد
زیرا در عرصه بیابانی گناباد جز قنات که آب را از سفره های زیرزمینی در عمق صدها متر به سطح زمین انتقال می دهد منابع آب دیگری اعم از چشمه و رودخانه دائمی وجود ندارد و بدیهی است که لازمه یکجانشینی، وجود منبع مطمئن تامین آب است.
اما ایجاد و حفر یک قنات به عظمت قنات قصبه نیاز به نیروی انسانی ماهر، منابع مالی و ساختار اجتماعی و سیاسی معین است، حال کدام قنوات قبل از قنات قصبه وجود داشته است یک سوال اساسی باستان شناسی است.
می توان اینگونه تصور کرد که با حفر قنات قصبه و رسیدن آب آن به گناباد، این شهر رونقی دیگر گرفته و توسعه و رشد آن شتاب یافته است.
با این فرض می توان پذیرفت که قنات گناباد از پیشینه کهن تری نسبت به شهر گناباد برخوردار است.
ناصر خسرو در سفرنامه خود سخن از قناتی پر آب می آورد با ۷۰۰ گز عمق و چهار فرسنگ طول، این قنات قناتی نیست جز قنات قصبه گناباد که با ۲۵۰۰ سال قدمت قدیمی ترین و پر آب ترین قنات جهان با عمیق ترین مادر چاه جهان به عمق ۳۰۰ متر است.
حسن تعریف ناصر خسرو
اولین کسی که توصیف به نسبت کاملی از قنات گناباد آورده، ناصر خسرو قبادیانی است که در سال ۴۴۴ هجری از شهر تون عازم گناباد بوده و در سفرنامه خود نوشته است:
‘چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ می رود.’
به نظر می رسد حکایتی که ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده مبدا اظهار نظرهای بعدی در باره قنات گناباد باشد.
حمدالله مستوفی نیز در سال ۷۴۰ هجری قمری با استفاده از روایت ناصر خسرو در باره این قنات نوشته است: ‘چهار فرسنگ درازای کاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز باشد و چند موضع می باشد و مجموع را آب از کاریز و بیشتر کاریز ها از طرف جنوب به شمال می رود.’
مقالات بیشتر بخوانید :
