دهانه غلامان یکی از مهمترین و ارزشمندترین محوطه‌های باستانی ایران است که در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی شهرستان زابل واقع شده است.
این محوطه که قدمتی به دوران هخامنشی دارد، به عنوان یکی از نمونه‌های برجسته معماری و شهرسازی آن دوران شناخته می‌شود.
در این مطلب از مجله گردشگری هم اقلیم به بررسی تاریخچه، معماری و اهمیت فرهنگی و تاریخی دهانه غلامان خواهیم پرداخت.
همچنین برای آشنایی بیشتر شما با این اثر ارزشمند و باستانی لینک ویدیئو معرفی آن را نیز در انتهای این مطلب قرار می دهیم.
فهرست محتوا
- 1 داستان دهانه غلامان
- 2 تاریخچه دهانه غلامان
- 3 کشف و کاوش‌های باستان‌شناسی
- 4 اهمیت دهانه غلامان در دوران هخامنشی
- 5 معماری و هنر در دهانه غلامان: شاهکاری از دوران هخامنشی
- 6 اهمیت فرهنگی و تاریخی
- 7 تجربه تاریخی در دهانه غلامان
- 8 چالش‌ها و ضرورت حفاظت
- 9 راهکارهای حفاظت و مرمت
- 10 برنامه‌ریزی برای سفر به دهانه غلامان
- 11 ویدیو بازدید از دهانه غلامان زابل
- 12 نقشه و دسترسی به دهانه غلامان
- 13 جمع بندی
داستان دهانه غلامان
دهانه غلامان شهری باستانی در قلب سیستان و بلوچستان است که مردمان آن، پس از سکونتی ۱۵۰ تا ۲۰۰ ساله، این مکان را به آرامی ترک کردند.
شاید به شهری دیگر کوچ کرده یا در جای دیگری شهری نو بنا نهاده‌اند. اهالی این شهر، هنگام ترک آن، تمامی اشیاء و لوازم خود را با خود برده‌اند.
یافته‌های باستان‌شناختی این شهر هخامنشی، به سفال‌ها و تعدادی پیکره‌های کوچک حیوانی مانند گاو و انسانی با چهره‌های خشن و زمخت محدود می‌شود.
این ترک به یکباره و به دلایل نظامی یا جنگ نبوده است؛ بلکه مانند بسیاری از شهرهای باستانی شرق ایران و سیستان، علل زیست‌محیطی و طبیعی داشته است.
تغییر مسیر منابع آبی منطقه باعث شد که این شهر برای همیشه خاموش شود.
پس از رفتن مردمان در اواخر سده پنجم و اوایل سده چهارم پیش از میلاد، بیابان‌گردان و چوپانان به صورت فصلی از این شهر استفاده کردند، اما در نهایت، شن‌های روان و بادهای سیستان، دهانه غلامان را برای دو هزار سال در دل خود مدفون کرد.
تاریخچه دهانه غلامان
دهانه غلامان یکی از شهرهای باستانی ایران است که در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی به وجود آمده و در منطقه سیستان، نزدیکی زابل قرار دارد. این شهر باستانی به وسعت حدود ۱۰۰ هکتار، یکی از مهمترین نقاط تاریخی و دیدنی زابل به شمار می‌آید.
بخش مرکزی دهانه غلامان با مساحتی بالغ بر ۸۸ هکتار، طولی به اندازه یک و نیم کیلومتر و عرضی بین ۳۰۰ تا ۸۰۰ متر دارد.
این شهر با مصالح خشت و گل ساخته شده و همانند سایر شهرهای باستانی سیستان، به گونه‌ای طراحی شده که چند متر بالاتر از سطح زمین‌های اطراف و زمین‌های کشاورزی قرار گیرد. این ویژگی باعث می‌شد که شهر از سیلاب‌های رود هیرمند محافظت شود و زمین‌های مناسب برای کشاورزی نیز به هدر نرود.
کشف و کاوش‌های باستان‌شناسی
در سال ۱۹۶۰ میلادی، یک هیئت باستان‌شناسی ایتالیایی به سرپرستی امبرتو شراتو این محوطه را کشف کرد. کاوش‌های اولیه این هیئت بین سال‌های ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ میلادی انجام شد.
در سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ خورشیدی، باستان‌شناس ایرانی سید منصور سید سجادی، کاوش‌های گسترده‌تری در این محوطه انجام داد. در دهه‌های اخیر، کوروش محمد خانی نیز با استفاده از بررسی‌های ژئوفیزیکی به منظور مشخص کردن ساختارهای معماری این شهر، تحقیقات بیشتری انجام داده است.
بیشتر بخوانید:
دهانه غلامان، زرک یا زارین؟
دهانه غلامان یکی از سایت‌های تاریخی باستانی در سیستان است که قدمت آن به دوران هخامنشی برمی‌گردد. نام این مکان در کتیبه‌های مختلف هخامنشی از جمله بیستون آمده است، جایی که از ساتراپ‌ها و ایالتی به نام زرک یاد شده است.
این ایالت در متون تاریخی با نام‌های متعددی چون زرنکا، زرنکه، درنگیانه، درانگیس، درنگه، داردانه و زرنگز ذکر شده است. این تفاوت‌ها نشان از اهمیت و گستردگی این منطقه در دوران باستان دارد.
در سال‌های ۵۴۵ و ۵۳۹ پیش از میلاد، کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی، این ایالت را تحت فرمانروایی خود درآورد. در یکی از نبردهای کوروش با سکاها در شرق ایران، او و سپاهش دچار قحطی و کمبود آذوقه شدند.
زرنگیان، با ارسال ۳۰ هزار بار غله به کوروش، نه تنها از گرسنگی نجات یافتند بلکه به دلیل این یاری بزرگ، از پرداخت مالیات معاف شدند. این اقدام خیرخواهانه باعث شد تا این قوم به نام اورگت (Evergetáe) به‌معنای یاری‌کننده و خیرین در تاریخ شهرت پیدا کنند.
برخی از پژوهشگران بر این باورند که شهر دهانه غلامان همان شهر زرک یا زارینی است که در کتیبه‌های هخامنشی و متون مورخان یونانی به آن اشاره شده است.
اما پژوهش‌های جدیدتر این احتمال را مطرح کرده‌اند که ایالت زرک ممکن است در نقطه دیگری از سیستان واقع شده باشد و باید در میان محوطه‌های باستانی دلتای رود بیابان که از دوران هخامنشی باقی مانده‌اند، به دنبال آن گشت.
دهانه غلامان، شهر زارین یا زرین
عده‌ای از محققان معتقدند که شهر دهانه غلامان همان شهر زارین یا زرین است که در زمان داریوش اول یا بزرگ بنا شده است.
این نظریه از آنجا نشأت می‌گیرد که دهانه غلامان با ساختاری منظم و برنامه‌ریزی‌شده بنا شده و آثار معماری آن نشان‌دهنده یک مرکز حکومتی و نظامی بوده است. این شهر احتمالا محل استقرار حاکمان هخامنشی و نیروهای نظامی آنها برای کنترل منطقه بوده است.
اهمیت دهانه غلامان در دوران هخامنشی
دهانه غلامان به دلیل موقعیت استراتژیک خود در منطقه سیستان، نقش مهمی در کنترل مسیرهای تجاری و نظامی ایفا می‌کرده است.
این شهر به عنوان یک مرکز اداری و نظامی، نقش اساسی در مدیریت و کنترل ایالت‌های شرقی امپراتوری هخامنشی داشته است.
با توجه به منابع تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی، دهانه غلامان نه تنها یک مرکز حکومتی بوده بلکه به عنوان یک مرکز فرهنگی و اقتصادی نیز شناخته می‌شده است.
پایان کار دهانه غلامان
با توجه به تحقیقات باستان‌شناسی و متون تاریخی، به نظر می‌رسد که دهانه غلامان در حدود قرن چهارم پیش از میلاد به دلایلی نامعلوم از بین رفته و متروک شده است.
دلایل این متروک شدن ممکن است شامل تغییرات آب و هوایی، حملات دشمنان، یا تغییرات در مسیرهای تجاری و نظامی باشد. با این حال، بقایای این شهر همچنان گواهی بر اهمیت تاریخی و فرهنگی آن در دوران هخامنشی است.
بیشتر بخوانید:
معماری و هنر در دهانه غلامان: شاهکاری از دوران هخامنشی
با ورود به شهر باستانی دهانه غلامان و قدم زدن در خیابان‌ها و کوچه‌های آن، گویی به ۲۵۰۰ سال پیش بازگشته‌اید. خانه‌ها و بناهای خشتی این شهر شما را به دوران هخامنشی می‌برد.
شهر به واسطه یک آبراهه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است. بخش شمالی محل سکونت اشراف و نجبا بود، در حالی که بخش جنوبی جایگاه مردم عادی بود. مهمترین یافته‌های دهانه غلامان شامل ساختارهای مذهبی، مسکونی، اداری، نظامی و صنعتی است.
در کاوش‌های این شهر تعداد ۲۷ بنای خشتی قابل تشخیص کشف شده که شامل ساختمان‌های اصلی و منفرد با کاربری‌های همگانی، مذهبی و اجتماعی است. تمامی بناهای این شهر از خشت ساخته شده‌اند، از جمله خشت‌های هلالی که ساخت و استفاده از آنها نیازمند هزینه و فکر بیشتری بوده است.
ساختمان شماره سه: مرکزی مذهبی
از برجسته‌ترین بناهای دهانه غلامان، ساختمان شماره سه است که به‌عنوان یک مکان مذهبی شناخته می‌شود. مصالح به کار رفته و شکل عناصر معماری آن نشان می‌دهد که این بنا کارکرد آیینی داشته است.
وجود این سازه حاکی از حضور کاهنین و روحانیون مذهبی در جامعه شهری دهانه غلامان است. از این بنا اجاق‌ها، محراب‌ها، سکوها، آتش‌دان‌ها، قربانگاه‌ها و نیایشگاه‌ها به دست آمده است.
شراتو، کاوشگر ایتالیایی، معتقد است که این ساختمان به یک مذهب هندی-آریایی تعلق دارد و مرحله‌ای از پرستش و سنت محلی را نشان می‌دهد که شاید با مراحل اولیه دین زرتشتی در ارتباط باشد.
ساختمان شماره ۱۵: مرکز مذهبی-صنعتی
این ساختمان خشتی در شمال غربی شهر قرار دارد و از ۳۶ اتاق در اطراف یک حیاط مرکزی تشکیل شده است. دیواری در این بنا وجود دارد که در ساخت آن لوله‌های سفالی به کار رفته است.
ابتدا حدود ۶۰ سانتی‌متر از دیوار ساخته شده و سپس لوله‌های سفالی در فاصله‌های ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتری از هم روی دیوار گذاشته و بقیه دیوار ساخته شده است.
در داخل ساختمان نیز محرابی کشف شد. این بخش یک کارگاه صنعتی-مذهبی بوده که به احتمال زیاد خدمتکاران آن کاهنین و روحانیون بوده‌اند.
پادگان نظامی: شاهدی بر قدرت نظامی هخامنشی
در جنوب دهانه غلامان و دو کیلومتری از مرکز شهر، بقایای پادگانی نظامی از این شهر باستانی به چشم می‌خورد. این پادگان با برج‌ها، باروها، قلعه‌ها و دیوارهای دفاعی بزرگش، تصویری از قدرت و توان نظامی آن دوران را به نمایش می‌گذارد.
دیوارهای این پادگان با طول ۲۰۰ متر و پهنای ۳ تا ۴ متر، احتمالا محلی برای تجمع و استقرار نیروهای نظامی بوده و نشان از اهمیت نظامی و استراتژیک این منطقه دارد. این سازه‌های مستحکم به خوبی می‌توانند تصوری از شیوه‌های دفاعی و نظامی آن دوران به ما ارائه دهند.
بیشتر بخوانید:
نقاشی‌ها: انعکاسی از زندگی و هنر در دهانه غلامان
در ساختمان شماره ۱۵ شهر دهانه غلامان، نقاشی‌های بسیار ارزشمندی کشف شده که نشان‌دهنده ذوق و هنر مردم آن دوران است. یکی از این نقاشی‌ها، صحنه‌ای از شکار را به تصویر می‌کشد: ارابه‌ای دو چرخ که اسب‌های نیرومندی آن را می‌کشند و شکارچی ماهری که با کمانی به سمت یک گراز نشانه رفته است.
این نقاشی به زیبایی هنر شکار و مهارت‌های رزمی مردم آن دوران را نمایش می‌دهد.
همچنین، نقش شتری دو کوهانه با رنگ سیاه و اسبی که دارای زینی مانند گلیم یا کجاوه است، از دیگر تصاویر جالب و منحصر به فرد این مجموعه می‌باشد. این نقاشی‌ها، بازتابی از زندگی روزمره و تفریحات مردم دهانه غلامان و نشان‌دهنده توانایی‌های هنری و فرهنگی آنان است.
شغل‌ها و فعالیت‌های اقتصادی: تنوع و تخصص در دهانه غلامان
شهر دهانه غلامان، با توجه به آثار کشف شده، نشان‌دهنده جامعه‌ای با تخصص‌های گوناگون و فعالیت‌های اقتصادی متنوع است.
مردم این شهر به کشاورزی، دامداری، صنایع دستی، بازرگانی، هنر و معماری مشغول بوده‌اند. نظام اداری قوی و منظم، مدیریت شهری را برعهده داشته و نشان از سازمان‌دهی و برنامه‌ریزی دقیق در این شهر دارد.
با وجود اینکه شکار و ماهیگیری به ندرت در این شهر انجام می‌شده، اما احتمالا در نزدیکی دریاچه هامون این فعالیت‌ها رواج بیشتری داشته‌اند.
دهانه غلامان: مرکز فرهنگی و هنری
دهانه غلامان نه تنها یک مرکز نظامی و اقتصادی بوده، بلکه به عنوان یک مرکز فرهنگی و هنری نیز شناخته می‌شده است. نقاشی‌ها، مجسمه‌ها و آثار هنری کشف شده از این شهر، بازتاب‌دهنده زندگی فرهنگی غنی و پویای مردم این منطقه است.
نقاشی‌های دیواری، با نمایش صحنه‌های شکار، مراسم مذهبی و زندگی روزمره، به خوبی توانایی‌های هنری و فرهنگی مردم دهانه غلامان را به تصویر می‌کشند.
اهمیت فرهنگی و تاریخی
دهانه غلامان به عنوان یکی از مهمترین محوطه‌های باستانی ایران، دارای اهمیت فرهنگی و تاریخی فراوانی است. این شهر نه تنها نشان‌دهنده توانمندی‌های معماری و شهرسازی هخامنشیان است، بلکه به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و مذهبی این امپراتوری بزرگ نیز شناخته می‌شود.
تجربه تاریخی در دهانه غلامان
دهانه غلامان، باستانی‌ترین شهری است که حکایت از تاریخ هخامنشیان دارد. هنگامی که وارد این شهر می‌شوید، احساسی از زندگی مردمان گذشته را در میان خرابه‌ها و آثار باقی‌مانده تجربه خواهید کرد.
شهر، با معماری خاص خود و پیکره‌های کوچک حیوانی و انسانی که یافت شده‌اند، نشان از زندگی پیچیده و فرهنگی غنی دارد. این پیکره‌ها و سفال‌ها شاید تنها بازمانده‌هایی باشند که از زندگی روزمره آن دوران خبر می‌دهند.
دلایل ترک شهر
مردمان دهانه غلامان نه به دلیل جنگ و نه به دلیل بلایای طبیعی فاجعه‌بار، بلکه به دلیل تغییرات زیست‌محیطی و خشک شدن منابع آبی، مجبور به ترک شهر شدند.
این تغییرات آب و هوایی، همانند بسیاری از مناطق دیگر شرق ایران، باعث شد تا منابع آب خشک شوند و زندگی در این منطقه غیرممکن شود. مردمان این شهر با تغییر جهت رودخانه‌ها و کاهش منابع آبی، به جستجوی مکان‌های جدیدی برای زندگی برآمدند.
زندگی پس از ترک شهر
بعد از ترک دهانه غلامان، این شهر برای مدتی کوتاه و به‌صورت فصلی توسط بیابان‌گردان و چوپانان مورد استفاده قرار گرفت.
اما در نهایت، طبیعت قدرت خود را نشان داد و شن‌های روان و بادهای سیستان، این شهر را در زیر خود دفن کردند. این شهر تا دو هزار سال بعد به خواب عمیقی فرو رفت تا اینکه باستان‌شناسان توانستند رازهای آن را کشف کنند.
چالش‌ها و ضرورت حفاظت
با وجود اهمیت فراوان دهانه غلامان، این محوطه باستانی با چالش‌های متعددی مواجه است که ضرورت حفاظت و مرمت آن را دوچندان می‌کند.
عوامل طبیعی مانند فرسایش خاک، تغییرات اقلیمی، و فعالیت‌های انسانی مانند حفاری‌های غیرمجاز و توسعه ناآگاهانه، تهدیدی جدی برای این محوطه باستانی به شمار می‌آید.
-
حفاری‌های غیرمجاز
یکی از چالش‌های اصلی حفاظت از دهانه غلامان، حفاری‌های غیرمجاز و غارت آثار باستانی است.
این اقدامات غیرقانونی نه تنها به تخریب و از بین رفتن آثار باستانی منجر می‌شود، بلکه اطلاعات ارزشمندی که می‌تواند از طریق مطالعات علمی به دست آید را نیز نابود می‌کند.
-
فرسایش و تغییرات اقلیمی
فرسایش خاک و تغییرات اقلیمی نیز از جمله عواملی هستند که به تخریب محوطه دهانه غلامان منجر می‌شوند.
تغییرات دما، رطوبت و بادهای شدید می‌توانند به تدریج به ساختارهای خشتی و گلین این محوطه آسیب برسانند.
-
توسعه نا آگاهانه
توسعه نا آگاهانه و ساخت‌وسازهای بدون برنامه‌ریزی مناسب در نزدیکی دهانه غلامان نیز تهدیدی برای این محوطه باستانی محسوب می‌شود.
گسترش فعالیت‌های کشاورزی، جاده‌سازی و توسعه شهری می‌تواند به تخریب و آسیب‌رسانی به این محوطه منجر شود.
راهکارهای حفاظت و مرمت
برای حفاظت و مرمت دهانه غلامان و حفظ این میراث ارزشمند برای نسل‌های آینده، اقدامات متعددی می‌تواند انجام شود. این اقدامات شامل برنامه‌ریزی‌های حفاظتی، مرمت علمی، آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی، و همکاری‌های بین‌المللی است.
-
برنامه‌ریزی حفاظتی
تدوین و اجرای برنامه‌های حفاظتی جامع برای دهانه غلامان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این برنامه‌ها باید شامل ارزیابی وضعیت موجود، شناسایی تهدیدها و آسیب‌ها، و تدوین راهکارهای مناسب برای حفاظت و مرمت باشد.
-
مرمت علمی
مرمت علمی و اصولی آثار و ساختارهای دهانه غلامان یکی از راهکارهای مهم برای حفظ این محوطه باستانی است. استفاده از تکنیک‌ها و روش‌های مرمت علمی می‌تواند به حفظ و بازسازی ساختارهای خشتی و گلین کمک کند و از تخریب بیشتر آنها جلوگیری کند.
-
آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی
افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت فرهنگی و تاریخی دهانه غلامان و ضرورت حفاظت از این محوطه، می‌تواند به مشارکت جامعه محلی در حفاظت از این میراث ارزشمند منجر شود.
برگزاری کارگاه‌ها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی می‌تواند به افزایش شناخت و علاقه مردم به این محوطه کمک کند.
-
همکاری‌های بین‌المللی
همکاری با نهادها و سازمان‌های بین‌المللی می‌تواند به تأمین منابع مالی و فنی لازم برای حفاظت و مرمت دهانه غلامان کمک کند.
مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی و تبادل دانش و تجربه با متخصصان خارجی می‌تواند به بهبود فرآیندهای حفاظتی و مرمتی این محوطه کمک کند.
برنامه‌ریزی برای سفر به دهانه غلامان
برای سفر به دهانه غلامان، بهتر است برنامه‌ای جامع ترتیب دهید تا بتوانید از سایر جاذبه‌های استان سیستان و بلوچستان نیز دیدن کنید.
این استان پر از تاریخ و زیبایی‌های طبیعی است که نمی‌توان به سادگی از آن گذشت. از جمله جاهای دیدنی این خطه می‌توان به کوه خواجه، کرکویه، قلعه سام، قلعه تپه، شهرسوخته و موزه‌های متعدد اشاره کرد.
فاصله دهانه غلامان تا شهر سوخته حدود ۵۶ کیلومتر و تا کوه خواجه ۵۵ کیلومتر است.
برای بازدید از دهانه غلامان، باید به شهرستان زهک در استان سیستان و بلوچستان بروید. این شهر که از جاهای دیدنی زابل است، در ۴۴ کیلومتری جنوب شرقی زابل و نزدیکی روستای قلعه نو قرار دارد.
می‌توانید مسیر جاده زاهدان به زابل را دنبال کنید و در طول مسیر خود از محوطه جهانی شهر سوخته نیز دیدن کنید.
ویدیو بازدید از دهانه غلامان زابل
نقشه و دسترسی به دهانه غلامان
دهان غلامان در استان سیستان و بلوچستان، ۴۴ کیلومتری زابل، ۲ کیلومتری روستای قلعه نو قرار دارد.
جمع بندی
دهانه غلامان به عنوان یکی از مهمترین و ارزشمندترین محوطه‌های باستانی ایران، نمایانگر توانمندی‌های معماری، مهندسی، و فرهنگی هخامنشیان است.
همان طور که در این ویدیو مشاهده نمودین، این شهر باستانی نه تنها اطلاعات ارزشمندی درباره زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ساکنان آن دوران فراهم می‌کند، بلکه به عنوان یک منبع ارزشمند برای مطالعات باستان‌شناسی و تاریخی محسوب می‌شود.
با این حال، حفاظت و مرمت این محوطه باستانی با چالش‌های متعددی مواجه است که نیازمند برنامه‌ریزی‌های دقیق و اقدامات مؤثر است.
افزایش آگاهی عمومی، مرمت علمی، و همکاری‌های بین‌المللی از جمله راهکارهای مهمی هستند که می‌توانند به حفظ و نگهداری دهانه غلامان کمک کنند.
در نهایت، دهانه غلامان به عنوان یکی از میراث‌های ارزشمند فرهنگی و تاریخی ایران، نیازمند توجه و حفاظت ویژه‌ای است تا این گنجینه باستانی برای نسل‌های آینده حفظ شود و همچنان به عنوان نمادی از عظمت و شکوه امپراتوری هخامنشی باقی بماند.
