مدرسه ضیائیه یزد معروف به زندان اسکندر، از آثار تاریخی و مکان‌های توریستی یزد است که در محله فهادان، یکی از قدیمی‌ترین محلات این شهر واقع شده است. این بنا در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۴۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۷۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در این مقاله از مجله گردشگری هم اقلیم به معرفی این بنا، تاریخچه و ویژگی‌های منحصر بفرد معماری آن می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
فهرست محتوا
مدرسه ضیائیه یزد، بنای خشتی عظیم با گنبد زیبا
زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه از جاذبه‌های تاریخی شهر یزد است که با تاریخی مبهم و وهم‌آلود، در میان گردشگران و مردم شهر یزد شهرت بسیاری دارد. ورودی این بنا مانند سایر بناهای این دوره، یک در بسیار کوتاه است که با گذر از آن و ورود به صحن مدرسه، با عظمت و زیبای معماری اسلامی این بنای تاریخی دوره ایلخانی مواجه خواهید شد. گنبد زیبای این مدرسه به گنبد بقعه دوازده امام، از دیگر آثار شهر یزد شباهت زیادی دارد.
تاریخچه مدرسه ضیائیه یزد
مدرسه ضیائیه با قدمتی که به حدود هشت قرن پیش برمی‌گردد در بین آثار تاریخی شهر کهن یزد، می‌درخشد. اهالی یزد این بنا را بیشتر با نام زندان اسکندر می‌شناسند و این افسانه در میانشان شایع است که اسکندر مقدونی در راه سفر به ری، در مکان یزد کنون زندانی به نام «کِثه» ساخته است. با این وجود که هیچ سند تاریخی در تایید حضور یا عبور اسکندر از این منطقه وجود ندارد و این روایت تنها به عنوان افسانه‌ای محلی و سینه به سینه منتقل شده است، موقعیت استراتژیک شهر یزد، آن را به مکانی مناسب برای استقرار نیروهای نظامی یونانیان جهت تسخیر ایران تبدیل می‌کند و احتمال ساخت زندانی در محل فعلی مدرسه ضیائیه یزد را تقویت می‌کند.در تایید اهمیت مکانی یزد در دوره هخامنشیان، می‌توان به وجود ایستگاه‌های چاپار در مسیر راه پارس به خراسان و ری به کرمان اشاره کرد. بعدتر و در دوره فرمانروایی ساسانیان، به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری ساخته شد و نام آن به افتخار پادشاه ساسانی، «یزدان گرد» گذاشتند.
روایات و افسانه‌های تاریخی از زندان اسکندر و ضحاک
وجود چنین زندانی در نقل‌قول تاریخ‌نویسان محلی یزد را می‌توان در عواملی مانند عواقب حمله سپاه یونانیان به ایران و نفرت و هراس مردم آن زمان از اسکندر مقدونی جستجو کرد. همچنین گسیل تبعیدشدگان و مخالفان اسکندر مقدونی به این نقطه که در منابعی هم به آن اشاره شده است، می‌تواند از دیگر عوامل وجود چنین باوری تصور شود.
به بنای کثه، اولین بار در سده ۹ هجری قمری در آثار پژوهشگران تاریخ محلی یزد، مانند «تاریخ یزد» نوشته جعفری و «تاریخ جدید یزد» اثر کاتب اشاره شده است. این مورخان با درآمیختن کثه با روایت‌های زندان اسکندر، از آن به عنوان نخستین بنای یزد که توسط اسکندر مقدونی ساخته شده است، یاد کرده‌اند و بنا به باور یکی بودن اسکندر مقدونی و ذوالقرنین، – پیامبری که در قرآن نام برده شده است و او را به افراد مختلفی از کوروش هخامنشی تا اسکندر مقدونی نسبت می‌دهند – این بنا را «زندان ذوالقرنین» نامیده‌اند. یکی دیگر از مورخانی که به یزد و این بنا اشاره کرده است، معین‌الدین نطنزی، از مورخان قرن نهم هجری است که یزد را در نوشته‌های خود، زندان ضحاک می‌نامد. جالب آنکه حافظ شیرازی هم در جایی از دیوان خود به این مکان اشاره می‌کند:
دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت رخت بر بندم و زی ملک سلیمان بروم
روایت‌های معتبر تاریخی درباره مدرسه ضیائیه یزد
پس از ویرانی کثه، گودالی در یکی از قسمت‌های بنا به وجود آمد که به باور عموم همان سیاه‌چال اسکندر بود و همین امر به تصور مردم مبنی به کاربرد آن به عنوان زندان، دامن زد. هرچند بعدتر و در جریان مرمت مدرسه ضیائیه یزد، کارشناسان اعلام کردند که این فرورفتگی و آثاری از این دست، در اثر احداث قنات‌ها ایجاد شده‌اند و به‌جای آنکه نشانی از وجود زندان در این مکان باشد، گواهی از تلاش ایرانیان در ایجاد شبکه‌های زیرزمینی آب‌رسانی به منظور تامین آب در این سرزمین کویری به شمار می‌روند. همانطور که پیشتر هم گفتیم، امروزه اکثر کارشناسان، بنا به شواهد و مستندات تاریخی با مردود دانستن کاربری زندان برای این بنا، وجود زندانی با عنوان زندان اسکندر را در مکان مدرسه ضیائیه رد کرده‌اند.
از دیگر منابع در این خصوص می‌توان از کتاب «یادگارهای یزد»، نوشته ایرج افشار و برخی منابع دیگر نام برد که از این بنا، با عناوینی نظیر مدرسه، مسجد و آرامگاه نام برده‌اند و البته هیچ اشاره‌ای هم به کاربری این بنا به عنوان یک زندان نکرده‌اند. ممکن است آن‌چه را که امروز با نام مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر می‌شناسیم، از بقایای یکی از خانه‌های خاندان رضی و بقعه قبور آن‌ها ساخته شده باشد. شهر یزد در دوره فرمانروایی آل مظفر به اوج شکوفایی رسید و به یکی مهم‌ترین مراکز فرهنگی و تعلیم و تربیت در ایران بدل شد. معروف است که در هیچ جای ایران به‌اندازه یزد، دارالتعلیم و مدرسه وجود نداشت و از این رو یزد را «دارالعلم» می‌نامیدند.
بنا به عقیده کارشناسان، سنگ بنای این بنا با کاربری دارالعلم یا همان مدرسه در سال ۶۳۱ هجری قمری توسط یک عارف معروف، به نام ضیاءالدین حسین رضی گذاشته شده است و بعدتر پسرانش، مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی، در سال ۷۰۵ هجری قمری نسبت به تکمیل آن اقدام کره‌اند. مدرسه ضیائیه در این دوره به یکی از مهم‌ترین مدارس به شمار می‌رفت و هر روزه مجالس بحث بزرگان و علما در آن برگزار می‌شد. در این دوره و بر اساس شواهد تاریخی، بناهای زیبایی مانند خانه‌های بزرگ با بادگیر‌های بلند و کتابخانه و حمام توسط خاندان رضی، در کنار این مدرسه ساخته شد.
پیشنهاد می کنیم از سایر جاذبه های گردشگری یزد غافل نشوید:
- جاذبه های دیدنی یزد | Yazd
- تاریخچه و معماری کاروان سرای زین الدین یزد
- عجایب معماری میدان وقت الساعت یزد!
- مسجد جامع یزد یکی از زیباترین مکان‌ها با معماری اسلامی
معماری مدرسه ضیائیه یزد
مدرسه ضیائیه یزد دارای معماری منحصر به فردی است که هنر زیبای آن دوران را در عین سادگی، در برابر چشم بازدیدکنندگان به نمایش می‌گذارد. نکته جالب در مورد این بنای تاریخی، عدم استفاده از هیچ نوع تزیینات کاشی‌کاری و ساخته شدن تنها با خشت خام است که آن را تا به امروز مستحکم و ماندگار نگه داشته است. سبک معماری این مدرسه، سبک آذری است که به عنوان یک سبک معماری ایرانی – مغولی پس از اسلام و در زمان حکومت ایلخانان مغول، در تبریز و سایر ایران رواج یافت.
این بنا در دو مرحله ساخته شده است، به این ترتیب که در مرحله اول و هم‌زمان با حمله مغول‌ها، گنبدخانه آن به منظور ساخت یک آرامگاه بنا شده است. در مرحله دوم با گذشت ۲۰۰ سال در اوایل قرن هشتم هجری قمری، توسط نوادگان سازنده در ابتدا مدرسه‌ای در کنار گنبد ساخته می‌شود و در ادامه مدرسه توسط درگاهی به گنبدخانه متصل می‌شود.
بخش‌های مختلف مدرسه ضیائیه یزد
این مدرسه زیبا از بخش‌های مختلفی شکل گرفته است که در اینجا درباره هر کدام توضیحاتی ارائه می‌کنیم تا تصویر واضح‌تری از این بنای زیبا و خیره‌کننده در برابرتان ظاهر شود.
گنبد
گنبد مدرسه ضیائیه از خشت خام ساخته شده و ۱۸ متر ارتفاع دارد. در این گنبد تزییناتی از قبیل گچ‌بری‌هایی نقاشی شده با آبرنگ طلایی و لاجوردی به چشم می‌خورد که متاسفانه و علی‌رقم زیبایی خیره کننده، در طول قرن‌ها آثار چندانی از آن‌ها باقی نمانده است. گنبدخانه یا همان فضای زیر گنبد، دچار آسیب‌های زیادی شده و کتیبه‌های آن از بین رفته‌اند. در این مکان کتیبه‌ها و سنگ قبرهایی موجود است که از آن‌ها در موزه‌ای کوچک نگه‌داری می‌شوند.
حیاط
حیاط این بنای چهار ایوانی از چهار ایوان اصلی و چند ایوانچه کوچکتر شکل گرفته است. در اطراف سراسر حیاط یا صحن رواق‌هایی قرار دارند. رواق‌های ضلع غربی بزرگتر هستند و در کنارشان محراب‌هایی گچی دیده می‌شود.
پایاب و چاه
در فضای صحن مدرسه ضیائیه یزد علاوه بر رواق‌ها و ایوان‌ها، چاه آب یا پایابی قرار دارد که با ۳۸ پله و عمق نزدیک به سه متر دسترسی مدرسه را به آب قناتی به نام اله‌آباد را ممکن می‌کند. بجز این پایاب، در وسط حیاط چاه آب دیگری تیز با قطر دهانه دو متر ساخته شده است که به سردابی به عمق پج متر می‌رسد. در کف سرداب، حوضی قدیمی به‌عنوان یکی از معدود آثار به‌جای مانده از بنای اولیه مدرسه، به چشم می‌خورد.
اتاق بادگیر
اتاق مشهور به اتاق بادگیر در گوشه‌ای از حیاط واقع شده است که با داخل شدن به آن و قرار گرفتن زیر بادگیر می‌توانید نسیم خنک را، حتی در گرمای سوزان تابستان یزد حس کنید.
نتیجه‌گیری
این مدرسه تاریخی، در قلب شهر کهن و زیبای یزد و در نزدیکی آثار تاریخی و مکان‌های دیدنی مانند بقعه دوازده امام، خانه لاری‌ها و موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده واقع شده است و با تاریخ مرموز و پر فراز و نشیب و معماری خیره‌کننده، همه بازدید کنندگان را به خود فرا می‌خواند. امیدوارم که از این مقاله لذت برده باشید.
