در قلب زابل، جایی که تاریخ و فرهنگ در هم تنیده‌اند، شخصیتی مقدس و ماندگار به نام بی‌بی دوست همواره چون نگینی درخشان در میان مردم این دیار جلوه‌گر بوده است. آرامگاه بی بی دوست زابل، نه تنها یک قدیسه و شفیع در باورهای مردم این منطقه، بلکه نمادی از ایمان، تقوا و محبت است که نسل به نسل داستان‌هایش در میان مردمان زابل روایت شده است.
این شخصیت معنوی که از گذشته‌های دور با فرهنگ و مذهب این منطقه عجین شده، نقش مهمی در شکل‌دهی به هویت و همبستگی اجتماعی مردم زابل ایفا کرده است.
بی بی دوست، با حمایتی که از مردم داشت، جایگاه ویژه‌ای در دل‌های آنان پیدا کرد. او نه تنها یک شخصیت مذهبی، بلکه الگویی برای زنان منطقه است که با الهام از زندگی و سیره او، مسیر تقوا و پاکی را در پیش می‌گیرند.
در این مطلب سری مطالب تاریخی مجله گردشگری هم اقلیم، به بررسی اهمیت آرامگاه بی‌بی دوست در فرهنگ و مذهب زابل، نقش او در تقویت همبستگی اجتماعی و تأثیرات عمیق این شخصیت بر هویت مردمان این منطقه می‌پردازیم.
بی‌بی دوست، میراثی گرانبهاست که همچنان در قلب مردم زابل زنده و پویاست.
فهرست محتوا
- 1 معرفی آرامگاه بی بی دوست
- 2 بی بی دوست کیست؟
- 3 روایت‌ها و باورها
- 4 افسانه‌ای از بی‌بی دوست
- 5 آرامگاه بی بی دوست در باورهای مردم زابل
- 6 ویژگی‌های منحصربه‌فرد آرامگاه بی بی دوست
- 7 نقش بی بی دوست در تقویت همبستگی اجتماعی
- 8 بازسازی و نگهداری آرامگاه بی بی دوست
- 9 موقعیت جغرافیایی آرامگاه بی بی دوست
- 10 جمع بندی
معرفی آرامگاه بی بی دوست
زیارتگاه بی بی دوست یکی از اماکن مقدس و مذهبی است که در دل دشتی گرم و خشک در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این زیارتگاه بر روی تپه‌های باستانی با ارتفاعی حدود هشت متر در ضلع شمالی و سه متر در ضلع جنوبی قرار دارد.
هرچند هویت دقیق فرد مدفون در این زیارتگاه هنوز به طور قطع مشخص نشده است، اما مزار بی‌بی دوست به عنوان یکی از زیارتگاه‌های معتبر مسلمانان شناخته شده و به عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی و دیدنی این استان به شمار می‌رود.
بیشتر بخوانید:
- ارگ جلال آباد زابل | نماد مقاومت و شکوه سیستان
- کوه خواجه زابل | مقصدی رویایی برای علاقه‌مندان به کوهنوردی
بی بی دوست کیست؟
بی بی دوست، با نام‌های دیگر چون بی‌بی نوروز، بی‌بی سه‌شنبه، بی‌بی نور، بی‌بی حور و بی‌بی تندروی نیز شناخته می‌شود. در فرهنگ و باورهای محلی سیستان، لقب «بی‌بی» به زنان بزرگواری اطلاق می‌شود که به داشتن کرامت و شخصیت معنوی شهرت دارند.
این زیارتگاه خاص، جایگاهی مقدس در میان مردم محلی دارد و به یک سیده منتسب می‌شود که گفته می‌شود از نوادگان دختری امام حسین (ع) و از خاندان علی بن ابی‌طالب (ع) است. با این حال، در مورد هویت واقعی و پیشینه این شخصیت مقدس، روایت‌های مختلفی وجود دارد که هر کدام از آنها نشان‌دهنده پیوند عمیق این مکان با تاریخ و فرهنگ منطقه است.
روایت‌ها و باورها
یکی از باورهای رایج در میان مردم سیستان این است که آرامگاه بی‌بی دوست متعلق به سیده‌ای از خاندان علی بن ابی‌طالب (ع) است که او را از اولاد و اعقاب دختری امام حسین (ع) می‌دانند. این باورها نشان از اهمیت معنوی و تاریخی این مکان دارد.
برخی دیگر معتقدند که این مکان با قاضی عبدالله کندرکی، یکی از عارفان قرن نهم هجری، که در روستای آس قاضی در بخش شهرکی و نارویی سکونت داشته، ارتباط دارد. در این روایت، بی‌بی دوست به نوعی با شخصیت معنوی و تاثیرگذار قاضی عبدالله پیوند داده می‌شود.
در عین حال، برخی دیگر این زیارتگاه را به خواهر سید اقبال، فرزندان میرداماد و خواهرزاده شاه عباس صفوی نسبت می‌دهند. این روایت به گونه‌ای به تاریخچه صفویان و تأثیرات فرهنگی آنان در منطقه سیستان پیوند می‌خورد و نشان‌دهنده تعاملات فرهنگی و تاریخی این منطقه با دیگر نقاط ایران است.
همچنین برخی این زیارتگاه را با ایزدبانو آناهید در آیین مهر، یکی از الهه‌های باستانی ایرانی، تطبیق می‌دهند. این باور نشان می‌دهد که احتمالاً زیارتگاه بی‌بی دوست ریشه‌هایی در اعتقادات پیش از اسلام نیز دارد و به نوعی بازتابی از تلفیق باورهای کهن و اسلامی در فرهنگ مردم سیستان است.
افسانه‌ای از بی‌بی دوست
یکی از داستان‌های محلی که به آرامگاه بی بی دوست پیوند خورده، روایت می‌کند که در گذشته‌های دور، دختری سیده به همراه برادرش مشغول شبانی بودند.
در این میان، فردی قصد آزار او را داشت. این دختر برای نجات خود گریه‌کنان پا به فرار می‌گذارد و در نهایت به مکانی می‌رسد که اکنون زیارتگاه بی‌بی دوست است. او از شدت خستگی در این مکان توقف می‌کند و با دل شکستگی دعا می‌کند: «ای زمین، مرا دریاب.» زمین به خاطر صداقت و پاکدامنی او، دختر را در دل خود پنهان می‌کند و این مکان به عنوان آرامگاه وی شناخته می‌شود.
آرامگاه بی بی دوست در باورهای مردم زابل
آرامگاه بی بی دوست در میان اهالی زابل و حتی مردم سایر مناطق مانند استان خراسان و بخش‌هایی از افغانستان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. مردم این مناطق به این زیارتگاه به‌عنوان محلی مقدس برای برآورده شدن نیازها و دعاهای خود نگاه می‌کنند.
این باورها به‌ویژه در میان عروس و دامادهای تازه ازدواج کرده، بیشتر مشاهده می‌شود. آنها در روز سوم ازدواج، به همراه خانواده‌هایشان به این زیارتگاه می‌روند تا از بی‌بی دوست برای خوشبختی و سعادت زندگی‌شان دعا کنند. همچنین اگر نذری دارند، آن را در این مکان ادا می‌کنند و برای دوام و پایداری خوشبختی‌شان شمعی روشن می‌کنند.
این شمع‌ها به‌طور مداوم در حال سوختن هستند و فضای زیارتگاه را با نور و گرمای خود پر می‌کنند، نشانه‌ای از ایمان مردم به قدرت این مکان مقدس است.
این زیارتگاه برای مردمان این منطقه نه تنها مکانی برای دعا و نیایش، بلکه محلی برای یافتن آرامش و رهایی از نگرانی‌ها و مشکلات زندگی است. بسیاری از اهالی زابل و مناطق اطراف، به ویژه بیماران، به زیارتگاه بی‌بی دوست می‌روند به این امید که از این خاتون مقدس شفا بیابند. این اعتقاد ریشه در تاریخ و فرهنگ این منطقه دارد و نسل به نسل منتقل شده است. مردم بر این باورند که بی‌بی دوست به‌عنوان یک شخصیت مقدس، دارای قدرت‌هایی است که می‌تواند به درخواست‌های مردم پاسخ دهد.
نذورات و هدایا در آرامگاه بی بی دوست
نذورات و هدایا از زمان‌های بسیار دور بخش جدایی‌ناپذیر از زیارتگاه بی‌بی دوست بوده است. مردم با ارائه نذورات خود، نه تنها به نشان ادب و احترام به این مکان مقدس، بلکه به امید دریافت کمک و برآورده شدن حاجات خود این کار را انجام می‌دهند.
این نذورات اغلب شامل حیواناتی مانند گوسفند، گوساله و مرغ است. این سنت قدیمی همچنان در میان مردم حفظ شده است، اگرچه در دوران معاصر، نذورات نقدی بیشتر رایج شده است. این وجوه نقدی بیشتر برای تعمیر و نگهداری زیارتگاه و انجام کارهای ساختمانی و توسعه‌ای در این مکان استفاده می‌شود.
با توجه به افزایش جمعیت زائران و نیاز به بهبود زیرساخت‌های زیارتگاه، این نوع نذورات اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
در طول سال، خصوصاً در مناسبت‌های خاص مذهبی، مردم با شور و شوق به زیارتگاه بی‌بی دوست می‌آیند و نذورات خود را تقدیم می‌کنند. این عمل به آنها احساس مشارکت و پیوند با جامعه مذهبی و مقدس این مکان را می‌دهد.
در حقیقت، زیارتگاه بی‌بی دوست به یک مرکز تجمع اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده است که نه تنها مسائل معنوی، بلکه پیوندهای اجتماعی را نیز تقویت می‌کند.
مراسم پخت نان محلی و توزیع آن
یکی از رسوم زیبایی که در آرامگاه بی بی دوست اجرا می‌شود، پخت نان محلی به نام تفتو است. این نان که دارای ضخامت زیاد و پرمغز است، به شکل دایره یا بیضی توسط زنان سیستان در تنورهای محلی پخته می‌شود.
عصر روزهای سه‌شنبه و صبح روزهای چهارشنبه، زنان منطقه به زیارتگاه می‌آیند و با استفاده از سه تنور موجود در این مکان، نان تفتو را می‌پزند. سپس این نان‌ها میان زائران و مردم محلی توزیع می‌شود.
پخت نان تفتو در زیارتگاه بی‌بی دوست، نه تنها یک سنت مذهبی بلکه یک رسم اجتماعی است که مردم را به هم نزدیک‌تر می‌کند.
این مراسم فرصتی است برای زنان محلی تا در کنار هم جمع شوند، از تجربیات خود در زندگی روزمره صحبت کنند و همچنین در فضایی معنوی و مقدس، نقش خود را در حفظ و انتقال سنت‌های محلی ایفا کنند. همچنین توزیع نان تفتو میان مردم، نمادی از سخاوت و بخشندگی است که در فرهنگ این منطقه ریشه دارد.
بیشتر بخوانید
ویژگی‌های منحصربه‌فرد آرامگاه بی بی دوست
یکی از نکات برجسته و منحصربه‌فرد زیارتگاه بی‌بی دوست، ممنوعیت ورود مردان به این مکان مقدس است. در این زیارتگاه تنها زنان اجازه ورود دارند و حتی نوزادان و کودکان پسر نیز از ورود به داخل آن منع شده‌اند. این محدودیت نشان از اهمیت و قداست ویژه‌ای دارد که به این مکان اختصاص داده شده است.
در محوطه زیارتگاه، درختی کهنسال از نوع گز دیده می‌شود که به دلیل قدمت و اهمیتی که دارد، مورد احترام عمیق مردم منطقه است.
ریشه‌های این درخت قدیمی به گونه‌ای مقبره را در بر گرفته‌اند که گویی درخت و مزار به یکدیگر پیوند خورده‌اند. مردم منطقه بر این باورند که این درخت دارای نیرویی خاص و مقدس است و به همین دلیل هیچ‌کس اجازه ندارد به آن آسیبی برساند یا شاخه‌ای از آن را جدا کند.
نقش بی بی دوست در تقویت همبستگی اجتماعی
یکی از جنبه‌های مهم و تأثیرگذار بی‌بی دوست، نقش او در تقویت همبستگی و انسجام اجتماعی در منطقه زابل است. مراسم و آیین‌های مرتبط با بی‌بی دوست فرصتی برای گردهمایی مردم و تقویت روابط اجتماعی آنها فراهم می‌کند. این مراسم نه تنها یک مناسبت مذهبی بلکه یک فرصت برای تبادل محبت و همدلی بین مردم است.
علاوه بر این، نذر و نیاز برای بی‌بی دوست به عنوان یک عمل خیرخواهانه و اجتماعی در بین مردم رواج دارد. این نذرها معمولاً شامل تهیه و توزیع غذا و کمک به نیازمندان است که به این ترتیب، نه تنها ایمان و اعتقاد مذهبی مردم تقویت می‌شود، بلکه همبستگی اجتماعی نیز افزایش می‌یابد.
بی بی دوست و تاثیر آن بر هویت زنان زابلی
آرامگاه بی بی دوست به عنوان یک الگوی معنوی و مذهبی برای زنان زابلی نقش بسزایی در شکل‌دهی به هویت آنان دارد. او نماد ایمان، پاکی و قدرت معنوی است که زنان منطقه با پیروی از او سعی می‌کنند این ویژگی‌ها را در زندگی خود تقویت کنند.
بی‌بی دوست به زنان زابلی می‌آموزد که چگونه با تکیه بر ایمان و اعتقاد به خداوند می‌توانند در برابر مشکلات و چالش‌های زندگی مقاومت کنند و به عنوان نیروهای مؤثر در خانواده و جامعه نقش ایفا کنند.
زنان زابلی با الگوبرداری از بی‌بی دوست، به دنبال تقویت نقش خود در خانواده و جامعه هستند و از او به عنوان یک نماد قدرت و پاکی الهام می‌گیرند. این الهام‌بخشی نه تنها در زندگی شخصی آنها بلکه در نقش‌های اجتماعی و فرهنگی آنان نیز مشهود است.
میراث بی‌بی دوست در جامعه امروزی زابل
امروزه، میراث بی‌بی دوست همچنان در زندگی مردم زابل زنده و پویاست. این میراث نه تنها در مراسم و آیین‌های مذهبی بلکه در رفتارها و ارزش‌های اجتماعی مردم نیز قابل مشاهده است. مردم زابل همچنان به بی‌بی دوست به عنوان یک نماد معنوی و مذهبی احترام می‌گذارند و سعی می‌کنند ارزش‌ها و پیام‌های او را در زندگی خود پیاده کنند.
میراث بی‌بی دوست همچنین در حفظ و تقویت هویت فرهنگی و مذهبی مردم زابل نقش مهمی دارد. این شخصیت مقدس به عنوان یک نماد فرهنگی و مذهبی، به مردم کمک می‌کند تا ارتباط خود را با گذشته و هویت فرهنگی خود حفظ کنند و این ارتباط را به نسل‌های آینده منتقل کنند.
بازسازی و نگهداری آرامگاه بی بی دوست
زیارتگاه بی‌بی دوست در طول سالیان دستخوش تغییرات و بازسازی‌هایی بوده است. یکی از مهم‌ترین این اقدامات، بازسازی جاده فرعی منتهی به زیارتگاه در سال ۱۳۸۵ بود. این بازسازی موجب تسهیل دسترسی به زیارتگاه و افزایش تعداد زائرانی شد که به این مکان مقدس سفر می‌کنند.
همچنین، در سال ۱۳۸۳، برخی از قسمت‌های الحاقی بنا توسط هیئت امنا ساخته و به ساختار اصلی اضافه شدند. این اقدامات، بخشی از تلاش‌های مردم محلی و مقامات برای حفظ و نگهداری از این مکان مقدس است.
مقبره بی‌بی دوست تا سال ۱۳۸۵ فاقد ضریح بود. در سال ۱۳۸۴، ضریحی به سفارش مردم و با هزینه‌های آنان توسط سازنده‌ای اصفهانی به نام مرتضی احمدی ساخته و به این مکان منتقل شد.
این ضریح به عنوان نمادی از احترام و ارادت مردم به این مکان مقدس، اهمیت زیادی دارد و نشان‌دهنده پیوند عمیق مردم با این زیارتگاه است. همچنین، تزیینات داخلی زیارتگاه نیز با هزینه‌های مردمی انجام شده است که این امر نشان‌دهنده اهمیت این مکان در قلب و جان مردم منطقه است.
موقعیت جغرافیایی آرامگاه بی بی دوست
آرامگاه بی بی دوست در استان سیستان و بلوچستان، در حدود ۱۵ کیلومتری شمال شرق زابل واقع شده است. جاده دسترسی به این مکان مذهبی آسفالت بوده و به راحتی قابل دسترسی است. این زیارتگاه از شهر زاهدان حدود ۲۳۳ کیلومتر، از چابهار ۸۵۵ کیلومتر و از ایرانشهر ۵۴۷ کیلومتر فاصله دارد.
جمع بندی
آرامگاه بی بی دوست زابل، نمادی مقدس و پرارزش در فرهنگ و مذهب منطقه سیستان و بلوچستان است که تأثیرات عمیقی بر زندگی و هویت مردمان این منطقه داشته است. این شخصیت معنوی نه تنها در بُعد مذهبی بلکه در تقویت همبستگی اجتماعی، هویت فرهنگی و نقش زنان در جامعه نیز نقش بسزایی ایفا کرده است.
میراث بی‌بی دوست همچنان در قلب مردم زابل زنده است و به عنوان یک منبع الهام و راهنما برای زندگی معنوی و اجتماعی آنان عمل می‌کند. این شخصیت مقدس نشان‌دهنده پیوند عمیق ایمان و فرهنگ در منطقه زابل است و به عنوان یکی از ارکان اصلی هویت مردم این منطقه شناخته می‌شود.
