سرزمین سیاه طبس، یکی از جاذبه‌های طبیعی و منحصر به فرد ایران، در استان خراسان جنوبی و در ۱۲۰ کیلومتری جنوب طبس واقع شده است.
این منطقه به دلیل ویژگی‌های زمین‌شناختی خاص و مناظر زیبا، به تازگی به فهرست آثار ملی ایران افزوده شده است.
سرزمین سیاه طبس در شمالی‌ترین بخش پناهگاه حیات وحش نایبندان قرار دارد. این منطقه به دلیل قرار گرفتن در مجاورت گسل نایبند و فعالیت‌های آتشفشانی متعدد، دارای خاک و سنگ‌های بازالتی است که به آن رنگ سیاه خاصی بخشیده‌اند.
این سنگ‌ها از دسته سنگ‌های آذرین بیرونی به شمار می‌روند و در اثر فوران‌های آتشفشانی بر روی سطح زمین پخش شده‌اند، منظره‌ای مشابه به سطح سیارات منظومه شمسی را ایجاد کرده‌اند.
مطلب حاضر به معرفی جامع این منطقه، تاریخچه، ویژگی‌ها و اهمیت آن پرداخته و نکاتی در مورد نحوه دسترسی و بازدید از این مکان را ارائه می‌دهد.
فهرست محتوا
آشنایی با سرزمین سیاه طبس
طبس، شهری کویری واقع در غرب استان خراسان جنوبی ایران است که در موقعیت جغرافیایی ۳۳ درجه و ۳۵ دقیقه شمالی و ۵۶ درجه و ۵۵ دقیقه شرقی قرار دارد. این شهر با قدمتی سه هزار ساله در تاریخ خراسان، محل مشاهده پدیده‌های زمین‌شناختی متعددی است که در گذر زمان شکل گرفته‌اند.
معادن غنی زغال‌سنگ در این شهرستان، نشان‌دهنده وجود جنگل‌های انبوه و دریاچه‌های بزرگ در گذشته‌های دور این منطقه است. سرزمین سیاه، یکی از پدیده‌های نادر و شگفت‌انگیز زمین‌شناختی منطقه و از جاهای دیدنی طبس است که در ۱۲۰ کیلومتری جنوب این شهر و در شمالی‌ترین بخش پناهگاه حیات وحش نایبندان قرار دارد.
روستای پروده در جنوب شرق کویر طبس و معادن زغال‌سنگ پروده در جنوب غرب کویر طبس واقع شده‌اند. میان این دو منطقه، جاده‌ای خاکی وجود دارد که از قسمت جنوبی کویر عبور می‌کند و قسمت میانی این جاده از دامنه کوه‌هایی که همگی از سنگ‌های سیاه تشکیل شده‌اند، می‌گذرد. این منطقه به سرزمین سیاه شهرت یافته است.
سرزمین سیاه یکی از نقاط دیدنی استان خراسان جنوبی است که به لحاظ ظاهر با گندم بریان شهداد در کرمان شباهت دارد و نتیجه آخرین فعالیت‌های آتشفشانی ایران در دوره کواترنر است. این منطقه پوشیده از سنگ‌ها و گدازه‌های آتشفشانی سیاه‌رنگ است که همین امر موجب شهرت آن به سرزمین سیاه شده است.
در سرزمین سیاه طبس، سنگ‌های بازالتی که از دسته سنگ‌های آذرین بیرونی هستند، به وفور یافت می‌شوند. این سنگ‌ها در اثر فعالیت‌های گسل نایبند و فوران‌های آتشفشانی در سطح زمین پراکنده شده و منطقه‌ای بی‌نظیر و زیبا شبیه به سطح کرات منظومه شمسی را پدید آورده‌اند.
طول این منطقه ۱۶ کیلومتر و عرض آن ۱۵ کیلومتر است. وسعت منطقه با تجمع سنگ‌های بازالتی حدود ۲۴۰ کیلومتر مربع و وسعت کلی آن با توجه به پراکندگی سنگ‌ها و دهانه‌های آتشفشانی منفرد، حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع است. حوضه آبگیر سرزمین سیاه توسط رود بسیار شوری به نام قوری چای تامین می‌شود.
سرزمین سیاه و کویر طبس دو فضاهای مجزا با فاصله زیاد از یکدیگر هستند و نباید این دو را یکسان دانست.
پرونده پیشنهاد ثبت ملی سرزمین سیاه طبس در ۱۷ مرداد ۱۳۹۶ در کمیته ثبت و حریم میراث طبیعی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور بررسی و پس از آن در فهرست آثار طبیعی ملی ثبت شد.
بیشتر بخوانید:
تاریخچه و ویژگی‌های زمین‌شناختی
طبس از دیدگاه زمین‌شناختی و تاریخی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. معادن زغال‌سنگ این منطقه نشان‌دهنده‌ی وجود جنگل‌های انبوه و دریاچه‌های بزرگ در گذشته‌های دور هستند.
این معادن نمایانگر تغییرات اقلیمی و زیست‌محیطی عظیمی هستند که طی میلیون‌ها سال در این منطقه رخ داده است. همچنین، فوران‌های آتشفشانی و تشکیل سنگ‌های بازالتی گواهی بر فعالیت‌های شدید زمین‌شناختی در گذشته‌های دور این منطقه هستند.
حیات وحش و پوشش گیاهی منطقه
پناهگاه حیات وحش نایبندان که در نزدیکی سرزمین سیاه واقع شده، یکی از بزرگترین مناطق حفاظت‌شده ایران است. این منطقه زیستگاه گونه‌های مختلفی از حیوانات وحشی مانند یوزپلنگ آسیایی، گربه‌سانان و پرندگان شکاری است. همچنین پوشش گیاهی متنوعی در این منطقه وجود دارد که به سازگاری با شرایط آب و هوایی کویری معروف است.
موقعیت استراتژیک و اهمیت تاریخی
طبس به دلیل موقعیت استراتژیک خود، همواره در طول تاریخ مورد توجه بوده است. این شهر در مسیر کاروان‌های تجاری قرار داشته و به عنوان نقطه‌ای استراتژیک برای کنترل تجارت و ارتباطات در منطقه محسوب می‌شده است. علاوه بر این، آثار تاریخی متعددی از دوره‌های مختلف تاریخی در این منطقه به جای مانده که نشان‌دهنده‌ی اهمیت تاریخی و فرهنگی این شهر است.
جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی
طبس علاوه بر سرزمین سیاه، دارای جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی دیگری نیز هست. باغ گلشن، یکی از معروف‌ترین باغ‌های ایرانی، در این شهر واقع شده است. این باغ با طراحی‌های زیبا و معماری منحصر به فرد خود، یکی از نمونه‌های برجسته‌ی باغ‌های ایرانی است.
همچنین، قلعه‌های تاریخی، مساجد قدیمی و آثار باستانی دیگری نیز در این شهر وجود دارد که بازدید از آن‌ها برای گردشگران جذاب است.
سرزمین سیاه و پدیده‌های طبیعی مرتبط
سرزمین سیاه طبس یکی از جذاب‌ترین و نادرترین پدیده‌های طبیعی ایران است. این منطقه که حاصل فعالیت‌های آتشفشانی دوره کواترنر است، با سنگ‌ها و گدازه‌های آتشفشانی سیاه‌رنگ پوشیده شده است. این سنگ‌ها و گدازه‌ها، نه تنها زیبایی خاصی به منطقه بخشیده‌اند بلکه اطلاعات زیادی را درباره فعالیت‌های آتشفشانی و زمین‌شناختی منطقه به پژوهشگران ارائه می‌دهند.
سرزمین سیاه طبس در نتیجه فوران‌های آتشفشانی دوره کواترنر، حدود ۱٫۸ میلیون سال پیش، شکل گرفته است. این دوره با فعالیت‌های آتشفشانی شدید و تحولات زمین‌شناختی همراه بوده که منجر به تشکیل این منطقه شده است.
سنگ‌های آتشفشانی که در این منطقه یافت می‌شوند، عمدتاً از بازالت تشکیل شده‌اند که ناشی از فوران‌های آتشفشانی بازالتی بوده است. این بازالت‌ها که در اثر سرد شدن سریع گدازه‌های آتشفشانی به وجود آمده‌اند، دارای بافت و ترکیب منحصر به فردی هستند که نشان‌دهنده شرایط خاص زمین‌شناختی در زمان فوران‌ها می‌باشد.
بیشتر بخوانید:
ویژگی‌های زمین‌شناختی و معدنی
یکی از ویژگی‌های بارز سرزمین سیاه طبس، وجود معادن غنی از مواد معدنی مختلف است. این معادن شامل آهن، مس، نیکل و کروم هستند که در ترکیب با سنگ‌های بازالتی یافت می‌شوند.
وجود این مواد معدنی نه تنها از نظر اقتصادی اهمیت دارد بلکه به پژوهشگران این امکان را می‌دهد که درباره فرآیندهای زمین‌شناختی و شیمیایی که منجر به تشکیل این مواد شده‌اند، تحقیق کنند.
اگرچه منطقه سرزمین سیاه به دلیل وجود سنگ‌های آتشفشانی و شرایط سخت زمین‌شناختی، پوشش گیاهی کمی دارد، اما گیاهان خاصی که قادر به تحمل شرایط سخت هستند، در این منطقه یافت می‌شوند. این گیاهان عمدتاً شامل گونه‌های مقاوم به خشکی و گرما هستند که توانسته‌اند خود را با شرایط سخت این منطقه سازگار کنند.
از نظر جانوری، این منطقه به دلیل نبود منابع آبی فراوان و شرایط سخت زیستی، جانوران کمی دارد. اما برخی گونه‌های جانوری مانند مارمولک‌ها، عقرب‌ها و پرندگان بومی که قادر به تحمل این شرایط هستند، در این منطقه زندگی می‌کنند.
ثبت ملی سرزمین سیاه طبس
سرزمین سیاه طبس، که در ۱۷ مرداد ماه برای ثبت ملی پیشنهاد شده بود، سرانجام به لیست آثار ملی ایران افزوده شد. این منطقه که از سنگ‌های بازالتی تشکیل شده است، از جمله نادرترین و زیباترین مناطق زمین‌شناسی در کشور به شمار می‌رود.
بازالت‌ها که از دسته سنگ‌های آذرین بیرونی هستند، در نتیجه فعالیت‌های گسل نایبند و فوران‌های چندین آتشفشان به وجود آمده‌اند. این سنگ‌ها بر روی سطح زمین پخش شده و منظره‌ای خیره‌کننده و مشابه سطح سیارات منظومه شمسی را ایجاد کرده‌اند.
ویژگی‌های زمین‌شناسی سرزمین سیاه طبس
منطقه سیاه طبس با ابعادی تقریباً ۱۶ کیلومتر طول و ۱۵ کیلومتر عرض، به عنوان یکی از جاذبه‌های دیدنی شهرستان طبس شناخته می‌شود. سنگ‌های بازالتی این منطقه در طی میلیون‌ها سال، تحت تأثیر فعالیت‌های آتشفشانی و زمین‌ساختی شکل گرفته‌اند.
گسل نایبند، که یکی از مهمترین گسل‌های فعال در ایران است، نقش بسزایی در شکل‌گیری این منطقه داشته است. فوران‌های مکرر آتشفشانی موجب انتشار گسترده بازالت‌ها و ایجاد سطوحی سخت و صیقلی در این ناحیه شده‌اند.
شباهت‌های ظاهری به مناطق دیگر
از نظر ظاهری، سرزمین سیاه طبس شباهت‌های بسیاری به منطقه گندم بریان در شهداد کرمان دارد. هر دو منطقه با ساختار زمین‌شناسی مشابه، جاذبه‌هایی منحصر به فرد و فوق‌العاده دیدنی هستند که می‌توانند گردشگران زیادی را به خود جذب کنند.
اهمیت ثبت ملی سرزمین سیاه طبس
ثبت ملی سرزمین سیاه طبس به عنوان یکی از آثار ملی ایران، گامی بزرگ در جهت حفاظت و نگهداری از این میراث طبیعی بی‌نظیر است. این اقدام می‌تواند به حفظ و ترویج دانش زمین‌شناسی و همچنین بهبود شرایط گردشگری و اقتصادی منطقه کمک شایانی کند.
تحولات زمین‌شناسی که منجر به شکل‌گیری سرزمین سیاه طبس شده‌اند، به میلیون‌ها سال قبل بازمی‌گردند.
در طی این دوران، فعالیت‌های آتشفشانی متعددی در منطقه رخ داده که هر بار با فوران‌های عظیم، مقادیر زیادی بازالت به سطح زمین رسیده است. این فرایندها باعث شده‌اند که سطح زمین در این ناحیه به شکل کنونی درآید، سطحی که به دلیل رنگ تیره سنگ‌ها و شرایط خاص محیطی، به نام “سرزمین سیاه” شناخته می‌شود.
جمع بندی
سرزمین سیاه طبس با ویژگی‌های زمین‌شناختی منحصر به فرد و مناظر زیبا، یکی از مهمترین جاذبه‌های طبیعی ایران است که به تازگی به ثبت ملی رسیده است. این منطقه با داشتن خاک و سنگ‌های بازالتی، جذابیت خاصی برای علاقمندان به طبیعت و زمین‌شناسی دارد و به عنوان یکی از مقاصد گردشگری و پژوهشی مهم در ایران شناخته می‌شود. حفظ و نگهداری از این میراث طبیعی و توسعه گردشگری پایدار در این منطقه، نیازمند همکاری و هماهنگی بین نهادهای مختلف و جامعه محلی است.
