اگر به دیدن آثار معماری و تاریخی علاقه دارید، یخچال میبد یکی از مکان‌هایی است که حتما توجه شما را جلب خواهد کرد. این مکان تاریخی، یکی از سازه‌های معماری مهم شهر یزد است که معماری آن با آب و هوا و شرایط اقلیمی این شهر سازگاری بالایی دارد. به همین علت این یخچال یک سازه سبز در شهر یزد محسوب می‌شود و سالانه توجه مسافران و گردشگران زیادی را به خود جلب می‌کند. در ادامه همراه با مجله گردشگری هم اقلیم باشید تا با زیبایی‌ها و عجایب این سازه بیشتر آشنا شوید.
آشنایی با یخچال خشتی میبد در استان یزد
یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های معماری که ردپای آن در اکثر شهرهای ایران وجود دارد، یخچال‌ها یا یخدان‌ها هستند که هنر دست و ذهن خلاق مردمان کویرنشین هستند. مردم شهرهای کویری نظیر یزد به دنبال راهی بودند تا برای فصل گرم تابستان خود آب و یخ ذخیره کنند، به این ترتیب دست به ساخت بناهای معروفی نظیر یخچال میبد زدند. در مورد قدمت این سازه‌ها بحث زیادی است و برخی می‌گویند حتی عمر ساخت یخچال‌ها به قبل از دوره صفوی نیز می‌رسد.
یخچال خشتی میبد، یکی از نمونه‌های فاخر معماری ایرانی است که در شهر میبد یزد قرار گرفته است. طراحی این یخچال‌ها به شکلی است که دیوارهای جنوبی، غربی و شرقی آن در فصل زمستان یک سایه سرد و خنک ایجاد می‌کردند و وقتی آب به طور مداوم به یخچال وارد می‌شد، در طول سرمای شب به قطعه‌های بزرگ یخ تبدیل می‌شد. پس از اینکه یخ‌ها تولید می‌شدند، آن‌ها را به قطعه‌های کوچک‌تر تقسیم می‌کردند و به بخش دیگر یخچال میبد موسوم به مخزن یخ انتقال می‌دادند.
یخ یخچال خشتی چگونه تامین می‌شد؟
سال‌ها قبل بدون تکنولوژی زندگی در شهرهای کویری که با بی‌آبی و گرمای زیاد دست و پنجه نرم می‌کنند بسیار سخت بود. اما مردم کویر برای رفع مشکلاتشان ساخته‌های بی‌نظیری در تاریخ به اسم خودشان به ثبت رساندند. نمونه معماری بی‌نظیر و خارق‌العاده مردم کویر را می‌توان در شهر یزد دید، کافی است به این شهر سفر کنید در بافت قدیمی این شهر ساختمان‌های خشتی مجهز به بادگیر را خواهید دید. بادگیر یکی از ابداعات مردم کویرنشین برای رفع مشکل گرمای هوا بود. اما علاوه بر این مساله، تامین آب در فصل‌های گرم در این شهرها به خصوص شهر یزد بسیار سخت بود. به همین دلیل بناهایی موسوم به یخچال یا یخدان تاسیس کردند تا آب را در فصل زمستان برای روزهای گرم تابستان ذخیره کنند.
طبق مستندات تاریخی ساخت یخچال و یخدان به دوره قاجار و حتی پیش از آن یعنی دوران صفویان می‌رسد. پیش از این تاریخ مردم تصوری از یخ نداشتند، اما با ساخت یخچال میبد با این واژه و کاربرد آن بیشتر آشنا شدند. در فصل زمستان آب را به سمت یخچال و در حوض‌های کوچکی هدایت می‌کردند و این آب در اثر سرمای شدید شب تبدیل به یخ‌های بزرگی می‌شد. پس از اینکه یخ ایجاد می‌شد آن را به قطعات کوچک‌تری تقسیم می‌کردند و به قسمت دیگر یخچال یعنی مخزن یخ انتقال می‌دادند.
طراحی یخچال میبد به شکلی است که دیوارهای آن یک سایه طولانی و ثابت ایجاد می‌کنند که از آب‌شدن یخ در طول روز جلوگیری می‌کرد. به این ترتیب یخچال خشتی میبد و سایر یخچال‌هایی که در شهرهای دیگر وجود داشته‌اند، نقش مهمی در تامین آب مردم کویرنشین در فصل تابستان ایفا می‌کرده‌اند.
مردم برای جلوگیری از آب‌شدن یخ‌ها تمامی منافذ و راه‌های یخچال را مسدود می‌کردند. برای مثال آن‌ها با کمک گل روی مخزن یخ را می‌پوشاندند و تمامی ورودی‌های یخچال را نیز با تیغه مسدود می‌کردند و سپس تیغه‌ها را با کاه می‌پوشاندند. حتی برای برداشت یخ از یخچال در فصل گرم تابستان ساعات مشخصی در روز یعنی صبح و غروب که گرمای هوا کمتر بود معین می‌کردند. به این ترتیب یخ‌های یخچال خشتی میبد تمام نیاز مردم شهر یزد به آب و یخ را در فصل تابستان تامین می‌کردند.
یخچال میبد از چه مصالحی ساخته شده است؟
یخچال شهر میبد، یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های معماری شهرهای کویری ایران است که آوازه آن در سراسر جهان پیچیده است. این یخچال در واقع یک حوض با عمق کم با مساحت حدودی هشت هزار مترمربع است. دیوارهای این سازه ضخامت بسیار زیادی دارند و ارتفاع آن‌ها به 8 متر می‌رسد. بخش گنبدی یخچال خشتی میبد نیز تقریبا 15 متر ارتفاع و 300 مترمربع مساحت دارد. این سازه در طراحی خود بی‌نظیر است و یکی از بهترین یخچال‌های سنتی است که نقش مهمی در تامین یخ و آب برای مردم شهر یزد داشته است.
اما برای ساخت یخچال و یخدان، مصالح به کار رفته در آن‌ها بسیار مهم بود. همان‌طور که می‌دانید یکی از بهترین و سازگارترین مصالح ساختمان‌سازی در شهرهای کویری نظیر یزد، خشت و گل است که از خرج هوای سرد و ورود هوای گرم جلوگیری می‌کند. به همین دلیل مردم برای ساختن بناهایی نظیر یخچال میبد از ترکیب خشت و گل استفاده کردند تا از خروج هوای خنک و ورود هوای گرم به بخش داخلی یخچال جلوگیری کنند. علاوه بر این استفاده از خشت و گل مزایای دیگری نیز داشت، برای مثال رنگ خشت و گل انعکاس نور خورشید بر سازه را بسیار کاهش می‌دهد و در نتیجه از گرم‌شدن داخل آن جلوگیری می‌کند.
همچنین ترکیب خشت و گل از به هنگام برف و باران از ورود رطوبت حاصل از آن‌ها به داخل یخچال جلوگیری می‌کند و به این ترتیب از بازشدن یخ‌ها پیشگیری می‌شود. گاهی برای عایق‌کردن دیوار مخزن یخ یخچال سنگ و یا آجر را به کاهگل آغشته می‌کردند و سپس آن را با مصالح دیگری نظیر خاک زغال می‌پوشاندند. همه این تدابیر باعث می‌شد تا یخ‌ها تا رسیدن فصل گرما بدون تغییر در یخچال باقی بمانند.
سایر جاذبه های گردشگری استان یزد:
- باغ دولت آباد یزد
- موزه آب یزد؛ اثری هنری با قدمت چند هزار ساله
- معرفی مکان های دیدنی میبد یزد
- نارین قلعه میبد ، پرقدمت ترین ارگ حکومتی جهان
یخچال‌های خشتی چه مزایایی داشته‌اند؟
یخچال خشتی میبد بزرگ‌ترین سازه سبز در شهر کویری یزد است که بخش زیادی از نیاز مردم به آب را در فصل تابستان مرتفع می‌کرده است. از این یخچال سنتی با معماری بی‌نظیر به عنوان بزرگ‌ترین منبع تامین یخ در ایران قدیم یاد می‌کنند. مزیت مهمی که این سازه داشته است، استفاده و مدیریت درست و صحیح منابع آبی در مناطق خشکی نظیر یزد است. با ساخت یخچال‌ها و یخدان‌ها تحمل تابستان‌های طاقت‌فرسا و به شدت گرم کویر یزد آسان‌تر می‌شد. همچنین این سازه‌ها در سال‌هایی که خشک‌سالی گریبان مردم کویر را می‌گرفت، نقش مهمی در تامین و ذخیره آب برعهده داشته‌اند.
بخش‌های مختلف تشکیل‌دهنده یخچال خشتی میبد کدام‌اند؟
یخچال خشتی میبد از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است و همین نشان‌دهنده دقت و خلاقیت بالای معماران کویرنشین است. در ادامه بخش‌های تشکیل‌دهنده این یخچال را معرفی می‌کنیم.
حوض تولید یخ
حوض تولید یخ، یک گودال مستطیل شکل است که در بخش شمالی یخچال میبد و در راستای دیوارهای سایه‌انداز حفر شده است. در فصل زمستان این حوض را از آب پر می‌کردند و پس از اینکه در اثر سرما آب درون حوض یخ می‌زد آن را به قطعه‌های کوچک‌تر تقسیم می‌کردند و به مخازن یخ انتقال می‌دادند.
دیوارهای سایه‌انداز
منظور از دیوارهای سایه‌انداز دیوارهایی با ارتفاع زیاد هستند که به گونه‌ای طراحی شدند تا از تابش نور مستقیم خورشید به سایر بخش‌های یخچال نظیر حوض تولید یخ یا مخزن یخ جلوگیری کنند.
مخزن یخ
مخزن یخ بخشی است که در پشت دیوارهای سایه‌انداز قرار دارد و ممکن است در دو نوع گنبدی شکل و تونلی شکل باشد.
- مخازن گنبدی شکل
نوع دیگری از مخازن یخچال خشتی میبد، مخازن گنبدی شکل هستند. یخچال میبد نیز مخازنی از این نوع دارد.
- مخزن‌های تونلی شکل
مخازنی که شبیه به تونل هستند به مخازن تونلی شکل معروف‌اند. عرض این مخازن 5 متر و طول آن‌ها ممکن است تا 10 متر ارتفاع داشته باشد. در وسط مخازن تونلی و گنبدی شکل گودال‌های عمیق و بزرگی وجود داشت که در آن‌ها یخ را انبار می‌کردند.
علاوه بر این، یخدان‌ها دارای سه نوع گنبدی، زیرزمینی و بدون طاق هستند. در رابطه با یخچال‌ها مشاغلی نظیر یخچال‌بان و یخچال‌دار به وجود آمده بودند و امور مربوط به نگهداری یخچال میبد و همچنین تقسیم یخ‌ها را انجام می‌دادند.
بهترین زمان برای بازدید از یخچال خشتی میبد چه موقعی است؟
برای دیدن از این بنای تاریخی، باید یک زمان مناسب برای سفر را انتخاب کنید. همان‌طور که می‌دانید یزد و شهر میبد شهرهای گرم و خشکی هستند و سفر به آن‌ها در فصل تابستان اشتباه است. برای تجربه یک سفر لذت‌بخش بهتر است در اوایل بهار و یا اوایل پاییز به این شهر سفر کنید و از این بنای تاریخی و اعجاب‌آور دیدن کنید.
نکات مهمی که برای بازدید از یخچال خشتی میبد به آن‌ها توجه کنید.
بازدید از این سازه می‌توانید در تمام روزهای سال به جز روزهای تعطیل امکان‌پذیر است. همچنین برای بازدید از یخچال میبد باید بلیط تهیه کنید و ساعت کاری این سازه از ساعت 8 صبح تا 5 عصر است. در نتیجه پس از تهیه و خرید بلیط در روزهای غیرتعطیل و ساعت 8 تا 5 عصر می‌توانید به این مکان مراجعه کنید.
خواندن مقالات زیر نیز خالی از لطف نخواهد بود :
- خانه تاریخی آقازاده در ابرکوه | یزد
- معرفی محله قدیمی فهادان یزد | Fahaadaan
- جاذبه های دیدنی شهر شاهدیه ، استان یزد
- خانه لاری ها یزد: یکی از مناطق جذاب تاریخی در ایران که نباید هرگز آن را از دست بدهید!
جمع‌بندی
شهر یزد یکی از شهرهای کویری و خشک ایران است که معماری بی‌نظیری دارد. مردمان این شهر از گذشته با توجه به اقلیم و آب و هوای یزد بناها و ساختمان‌ها را می‌ساخته‌اند. برای مثال در گذشته تمام ساختمان‌های شهر یزد مجهز به بادگیر بودند که باعث خنکی خانه در فصل‌های گرم بهار و تابستان می‌شد. همچنین مردمان کویر برای ذخیره آب و یخ در فصل زمستان و استفاده از آن در فصل‌های گرم، اقدام به ساخت یکی از معروف‌ترین سازه‌های خشتی یعنی یخچال میبد کرده‌اند. این یخچال خشتی امروز بازدیدکنندگان زیادی دارد و طراحی شگفت‌انگیز آن هوش از سر هر بیننده‌ای می‌پراند.
سوالات متداول
یخچال خشتی میبد در کجا قرار دارد؟
بنای یخچال میبد در 5 کیلومتری بخش شمالی یزد واقع شده است.
یخچال خشتی میبد در چه دوره‌ای بنا شد؟
این بنا در دوره صفویه ساخته شده است.
آیا یخچال خشتی میبد ثبت ملی است؟
بله.