شهر یزد یک شهر با بافت سنتی و قدیمی است که آثار تاریخی زیادی را در دل خود جای داده است که همگی از قدمت زیادی برخوردار هستند. این شهر به عنوان یکی از شهرهای توریستی ایران همواره به عنوان یکی از مقاصد گردشگری پذیرای مهمانان و گردشگران داخلی و خارجی بوده است. یکی از آثار بسیار زیبا و قدیمی شهر یزد مسجد جامع فهرج یزد است که دارای قدمتی ۱۴۰۰ ساله است. برای آشنایی با این مکان قدیمی و زیبا با مجله گردشگری هم اقلیم همراه شوید.
تاریخچه مسجد جامع فهرج یزد
مسجد جامع فهرج یزد که نام دیگر آن مسجد امام حسن است متعلق به صدر اسلام است و در روستایی به نام فهرج قرار دارد. این مسجد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و تاریخ ثبت این اثر به ۳۰ آذر ۱۳۴۹ برمی‌گردد. شماره ثبت این اثر ۹۰۶ است.
ساخت این مسجد به نیمه اول قرن اول هجری برمی‌گردد. هر چند ساختمان اصلی این مسجد مربوط به زمان ساسانیان است که در زمان حکومت عمر و با ورود اسلام به ایران این سازه به مسجد تبدیل شد. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این مسجد این است که مسجد جامع فهرج یزد تنها مسجد در جهان اسلام است که با وجود داشتن قدمت زیاد ساختمان آن از ابتدا تا کنون هیچ تغییری نکرده است و بافت قدیمی آن حفظ شده است.
این مسجد از نوع شبستانی است و ایوان ندارد. مطابق عقیده باستان شناسان مسجد جامع فهرج یزد قدیمی‌ترین مسجد ایران است. بعضی از باستان شناسان اعتقاد دارند که مسجد تاریخانه در دامغان قدیمی‌ترین مسجد است و در بین این دو مسجد در کسب عنوان قدیمی‌ترین مسجد ایران اختلاف نظر وجود دارد. اما چیزی که مهم است وجود این بنای تاریخی و کهن است که یک جاذبه گردشگری به حساب می‌آید. همچنین تفاوتی بین مسجد تارخانه و فهرج وجود دارد و آن این است که مسجد تاریخانه در حال حاضر فقط جهت بازدید کاربری دارد ولی در مسجد فهرج در حال حاضر نماز خوانده می‌شود و کاربری خودش را از دست نداده است.
معماری مسجد جامع فهرج یزد
معماری مسجد جامع فهرج یزد با معماری مساجدی که می‌شناسیم فرق دارد. در نگاه اول شاید این بنای قدیمی را به شکل مسجدهای امروزی نبینید. این مسجد گنبد ندارد و روی دیوارهای کاه گلی آن اثری از کاشی کاری‌های تزئینی و کتیبه‌ها وجود ندارد. نمای این مسجد به صورت کاه گلی و کاملا ساده است و یادآور زندگی ساده و بی آلایش مردمان این مرز و بوم در گذشته است.
این مسجد شامل میان سرا، شبستان اصلی، شبستان زمستانی، ورودی‌ها و مناره است. سبکی که در طراحی این مسجد به کار رفته است سبک عربی است که با توجه به طول عمر این مسجد و تاثیر معماری و فرهنگ عرب در ایران در آن زمان کاملا منطقی است. هر چند در طراحی و معماری این مسجد از عناصر معماری ایرانی مانند استفاده از آجرهای خشتی بزرگ، گوشه سازی‌ها به صورت بیضی و حضور طاق‌های گهواره‌ای استفاده شده است.
این عناصر همگی از سبک‌های رایج در معماری در زمان حکومت ساسانیان و دوران ابتدایی ظهور اسلام بوده است که در مسجد جامع فهرج یزد به چشم می‌خورد. در طراحی مساجد توسط معماران ایرانی همیشه طرح‌های مبتنی بر فرهنگ ایرانی در خط مقدم این طراحی‌ها بوده است و گاها از معماری سایر فرهنگ‌ها مانند عرب در طراحی مکان‌های مذهبی مانند مسجد الهام گرفته می‌شد.
محراب مسجد جامع فهرج یزد
معماران این بنای کهن دو محراب برای این مسجد زیبا در نظر گرفتند. اولین محراب که محراب اصلی نام دارد از گچ ساخته شده است و ابعاد آن شامل عرض برابر با ۳۲/۲ متر و ارتفاع ۲۴/۳ متر است . محل قرار گیری محراب اصلی در دهانه مرکزی شبستان است. محراب دوم کوچکتر از محراب اول است و در فاصله‌ای بسیار کم از محراب اصلی و در قسمت غربی آن قرار گرفته است.
شبستان مسجد جامع فهرج یزد
طرح شبستان این مسجد به صورت یک رواق که حیاط مرکزی را در بر گرفته است طراحی شده است. شبستان مسجد جامع فهرج یزد یکی از اصلی ترین قسمت‌های مسجد به شمار می‌رود. ارتفاع سقف در این بخش از سایر قسمت‌ها بیشتر است. این قسمت به صورت یک سازه مربعی کامل و یکدست نیست زیرا عرض قسمت شمالی حیاط مسجد در مقایسه با بخش جنوبی بیشتر است.
شبستان این مسجد ۳ دهانه دارد که دهانه میانی از دو دهانه دیگر بزرگتر است. قوس‌ها همه به صورت بیضی است و آرایه‌ها و عناصر گچبری به کار رفته در مسجد همگی از نوع گچبری شکنجی است و پیچک‌های آن مانند کاخ کسری در تیسفون است که مربوط به دوره ساسانی است.
شبستان مسجد فهرج از عمقی برابر با دو دهانه فرش انداز و رواق هم دارای عمقی برابر با یک دهانه فرش انداز برخوردار است. چیزی که در بالای هر دهانه چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند وجود قوس کم خیز تیزه‌دار بر بالای هر دهانه شبستان است که پاکار آن از سطح جرزهای طرفین به مقدار کمی به سمت داخل آمده است.
همچنین در این بنای کهن و تاریخی عرض دهانه مرکزی شبستان اختلاف کمی با سایر دهانه‌ها دارد و از آن‌ها بزرگتر است که این موضوع نشان از طراحی ایرانی مسجد دارد. زیرا از ویژگی‌های معماری ایرانی در اوایل اسلام این بود که دهانه شبستان اصلی را در جهت قبله در نظر می‌گرفتند و چون محراب هم در همان محل بود این دهانه نسبت با سایر دهانه‌ها بزرگتر در نظر گرفته می‌شد.
ستون‌ها موجود در شبستان مسجد مستطیل شکل است که از ستون‌های کوچکتری برای تزئین این ستون‌ها در هر چهار گوشه استفاده شده است. این مورد یکی از آن مواردی است که باستان شناسان را در تقریب زمان ساخت مسجد بین قرن اول و دوم هجری قمری دچار تردید کرده است. زیرا در آن زمان ستون مساجد به صورت کاملا ساده و بدون تزئینات ساخته می‌شد. اگر بخواهیم مثالی برای این مورد ذکر کنیم می‌توان به مسجد احمد ابن طولون و حکیم در شهر قاهره واقع در کشور مصر اشاره کرد.
علاوه بر این شبستان آثاری از شبستان دیگری در قسمت جنوب غربی مسجد به چشم می‌خورد که مستطیل بوده است. علت ساخت این شبستان این بوده است که در فصل زمستان که هوا سردتر می‌شده است از این شبستان استفاده کنند. در بررسی‌های به عمل آمده از این شبستان مشخص شده است که با توجه به ابعاد خشت‌های به کار رفته در این شبستان و همچنین تفاوت در سبک اجرا و پوشش در این قسمت این بخش از شبستان مسجد جامع فهرج یزد بعد از تاسیس مسجد ساخته شده است.
تاکنون تاریخ دقیقی از ساخت این مسجد توسط مورخان و باستان شناسان به دست نیامده است. اما با توجه به ابعاد خشت‌های به کار رفته در شبستان زمستانی و مناره مسجد می‌توان گفت این دو بخش در یک زمان ساخته شده‌اند.
چند جای دیدنی دیگر استان یزد که به شما پیشنهاد می کنیم :
- آشنایی با روستای تاریخی فهرج ، یزد | Fahraj
- موزه آیینه و روشنایی شهر تاریخی یزد
- آبشار دره گاهان تفت یزد را بهتر بشناسید
- مکان های دیدنی اشکذر ، استان یزد
- مکان های گردشگری بافق ، یزد | Bafgh
رواق مسجد جامع فهرج یزد
رواق مسجد جامع فهرج یزد روبه‌روی شبستان مسجد قرار دارد و از چهار دهانه با طاق‌های گنبدی تشکیل شده است. این دهانه‌ها از نظر تعداد و تقارن با دهانه‌های روبه‌رویشان که شامل سه دهانه است تفاوت دارند و نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. البته این ناهماهنگی اتفاقی نبوده است و طبق نظر کارشناسان و مورخان این ناهماهنگی بخشی از ملزومات طراحی و معماری در آن زمان بوده است.
طاق‌های گهواره‌ای شکلی شبستان مسجد و دو بخش شرقی و غربی آن را که در امتداد رواق قرار دارند را پوشش می‌دهند. سقف رواق شمالی شامل نیم گنبدهایی است که با گوشه‌های بیضی شکل کوچک توسط معماران خوش ذوق و هنرمند تزئین شده است.
ورودی مسجد جامع فهرج یزد
مسجد جامع فهرج یزد سه ورودی مجزا دارد و ورودی فعلی مسجد در بخش جنوب غربی سازه قرار دارد و دو ورودی دیگر در قسمت شرقی مسجد قرار دارد که این دو ورودی در حال حاضر مسدود هستند. در بخش شمالی حیاط مسجد در نمای رواق سه طرح وجود دارد که به شکل شیارهای عمودی و همراه با قوس تیزه‌دار بر فراز هر کدام طراحی شده است. سه طرح تزئینی دیگر هم در قسمت شرق عمارت و زیر رواق وجود دارد که به صورت در ورودی با ابعادی به عرض ۷۹/۱ متر و ارتفاع ۴۸/۲ متر بوده است که در حال حاضر به شدت تخریب شده است. هر چند گچبری قرمز رنگ روی یکی از درها هنوز به چشم می‌خورد.
مناره مسجد جامع فهرج یزد
در بخش شمال غربی مسجد یک مناره استوانه‌ای شکل وجود دارد که چند اتاق هم در مجاورت مناره به چشم می‌خورد. راه دسترسی به مناره پله‌های مارپیچ از آجرهای خشتی است که با عبور از پلکان می‌توان به رواق مسجد رسید. در مورد قدمت مناره اتفاق نظری در دست نیست و مورخان و باستان شناسان نظرات متفاوتی دارند که از میان آن‌ها اظهارات مرحوم پیرنیا بسیار مشهور است. طبق اظهارات مرحوم پیرنیا مناره متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری است. البته هنوز اطلاعات دقیقی از کاربری این اتاق‌ها در دسترس نیست.
تزئینات موجود در مسجد جامع فهرج یزد
در این مسجد تزئینات خاصی به چشم نمی‌خورد و طراحی مسجد کاملا ساده است. سه طرح گچبری در مسجد وجود دارد که از نظر معماران از لحاظ سبک اجرا مشابه هستند. این ۳ طرح عبارتند از ۱- طرحی که به صورت تابیدن نور روی سطح خارجی قوس جناغی شکل محراب کوچک اجرا شده است. ۲- یک قوس چند پره که بالای محراب اصلی قرار دارد که یک طرح مانند آن نیز در قسمت جنوبی شبستان مسجد و زیر طاق روی دیوار قرار دارد.
یک نقش مدور تزئینی به قطر حدود ۲۱ سانتی‌متر در دیوار قبله و در ارتفاعی برابر با ۶۵/۱ متر از سطح زمین قرار دارد که نکاتی از این طرح توسط آلفیری محقق ایتالیایی مطرح شده است. این طرح شامل شش دایره متحدالمرکز قرمز است که روی گچ حک شده است. مورخان اعتقاد دارند که این طرح‌ها و تزئینات همزمان با ساخت مسجد یا با فاصله کمی بعد از ساخت مسجد جامع فهرج یزد ساخته شده است.
مورخان و باستان شناسان قدمت استفاده از نقاشی روی گچ را مربوط به سازه‌های مربوط به قرن اول و اواسط قرن چهارم هجری به بعد می‌دانستند. اما کشف این تزئینات در مسجد جامع فهرج این نظرات را دچار تغییر کرد. یکی از اسنادی که ثابت می‌کند مسجد در دورانی قبل از قرن چهارم هجری ساخته شده است نبود کتیبه در مسجد است. از قرن چهارم به بعد ساخت و استفاده از کتیبه در مساجد به امری عادی بدل شد. مورد بعدی استفاده از آجرهای خشتی بزرگ بود که در سازه‌های دوران ابتدایی اسلام به چشم می‌خورد. یکی دیگر از دلایل قدمت این مسجد تزئینات گچی است که به دوره ساسانی مربوط است و نشان می‌دهد مسجد در قرن اول هجری ساخته شده است.
نکاتی که در هنگام بازدید از مسجد جامع فهرج باید به آن توجه کرد.
در هنگام بازدید از مسجد جامع فهرج یزد باید به نکاتی توجه کنید که در زیر به آن ها اشاره کردیم.
۱- در این مسجد در حال حاضر نماز بر پا می‌شود.
۲- رعایت آداب حضور در مسجد برای بازدید از این اثر تاریخی الزامی است.
۳- این مسجد یک اثر ارزشمند تاریخی است پس در هنگام بازدید از این فضای ارزشمند و زیبا مراقبت کنید.
۴- با بازدید و معرفی این مسجد تاریخی می‌توانید به معرفی این مسجد در سطح کلان جامعه کمک کنید و به این ترتیب از این اثر تاریخی محافظت کنید.
مسجد جامع فهرج یزد در کجا قرار دارد؟
این مسجد تاریخی در شهر یزد و در روستای فهرج در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد قرار دارد .
موقعیت جغرافیایی مسجد جامع فهرج یزد
از نظر جغرافیایی این مسجد در شهر یزد قرار دارد و در روستای فهرج در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی این استان است. برای بازدید از این مسجد تاریخی باید از شهر یزد خارج شوید و به سمت استان کرمان حرکت کنید. سپس وارد بزرگراه یزد به بافق شوید و بعد از گذراندن مسافتی حدود ۱۷ کیلومتر به مسجد می‌رسید.
کلام آخر
مسجد جامع فهرج یزد یک اثر تاریخی است که دارای هشت ستون بزرگ، شبستان کوچک، مناره گلی و دو محراب است که زمان احداث آن مربوط به دوره ساسانی است. در داخل مسجد از عناصر امروزی مانند کتیبه، کاشی کاری یا تزئینات خاص چیزی به چشم نمی‌خورد و حتی این مسجد گنبد هم ندارد که باعث متفاوت بودن شکل ظاهری مسجد شده است.