قلعه فورگ، واقع در استان خراسان جنوبی، یکی از بناهای تاریخی و جذاب ایران است. این قلعه در ۱۱۰ کیلومتری شرق بیرجند و در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان قرار دارد.
قلعه فورگ بیرجند به دلیل موقعیت استراتژیک خود در ارتفاعات، نقش مهمی در تاریخ منطقه ایفا کرده است و به عنوان یکی از زیباترین قلعه‌های ایرانی شناخته می‌شود.
قلعه فورگ بیرجند در دوره نادرشاه افشار به وسیله میرزا بقاخان حاکم منطقه ساخته شد و پسرش میرزا رفیع خان ساخت آن را به اتمام رساند.
این قلعه در دوره قاجاریه نیز مورد توجه بود و در کشمکش‌های محلی نقش مهمی ایفا کرد. تاریخ‌نگاری‌های محلی و مدارک موجود نشان می‌دهند که این قلعه در سال ۱۱۲۵ هجری شمسی ساخته شده است.
در ادامه پیشنهاد می کنم همراه با مجله گردشگری هم اقلیم باشید تا شما را با جزییات حیرت انگیز قلعه فورگ بیرجند آَشنا کنیم.
فهرست محتوا
جدول خلاصه اطلاعات قلعه فورگ بیرجند
| بخش | خلاصه |
|---|---|
| موقعیت | قلعه فورگ در روستای فورگ، نزدیک به شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی واقع شده است. |
| معماری | این قلعه با معماری منحصر به فرد بر بلندای تپه‌ای سنگی ساخته شده و شامل برج‌های دیده‌بانی، انبارها و اتاق‌های مسکونی است. |
| تاریخچه | قلعه فورگ در دوره افشاریه ساخته شده و به دلیل موقعیت استراتژیک و ساختار مستحکم خود، اهمیت تاریخی بالایی دارد. |
| ویژگی‌ها | معماری ایرانی، موقعیت استراتژیک و چشم‌انداز زیبا به اطراف از ویژگی‌های برجسته این قلعه هستند که آن را به یکی از مقاصد گردشگری محبوب تبدیل کرده است. |
| اهمیت گردشگری | قلعه فورگ با نمایانگر هنر و معماری ایرانی و تاریخ غنی، یکی از مقاصد محبوب گردشگران و تاریخ‌دوستان است. |
قلعه فورگ بیرجند: گوهری در تاریخ ایران
قلعه فورگ، که به نام «قلعه میرزا رفیع خان» نیز شناخته می‌شود، یکی از نمادهای ماندگار تاریخ و فرهنگ ایران است که به خوبی از آسیب‌های طبیعی و انسانی در امان مانده و همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی استان خراسان جنوبی می‌درخشد.
این قلعه که در زمره ۱۰ قلعه تاریخی برجسته کشور قرار دارد، نه تنها دارای اهمیت ملی است، بلکه پتانسیل ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را نیز دارد. در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی، این اثر به شماره ۳۴۵۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بیشتر بخوانید:
تاریخچه قلعه فورگ
قلعه فورگ یکی از آثار تاریخی برجسته و با ارزش در منطقه خراسان جنوبی است که ساخت آن به دوره نادرشاه افشار برمی‌گردد. این قلعه به دستور میرزا بقاخان، حاکم منطقه، شروع به ساخت شد و پس از وی، پسرش میرزا رفیع خان، ساخت آن را به اتمام رساند.
قلعه فورگ در دوره قاجار نیز نقش مهمی ایفا کرد و در کشمکش‌های سختی بین حاکم‌نشین قاینات و حاکم‌نشین فورگ و درمیان، مرکز توجه قرار گرفت که در نهایت به کشته شدن میرزا رفیع خان و تصرف قلعه منجر شد.
وضعیت تاریخی و باستان‌شناسی قلعه فورگ
اطلاعات مستند و مکتوب در مورد قلعه فورگ و وقایع تاریخی و طبیعی که در این مجموعه رخ داده است، محدود است. یکی از مهم‌ترین منابع موجود، کتیبه‌ای است که بر روی سطح ساروجی آب‌انبار قلعه حک شده و تاریخ ۱۱۸۱ هجری شمسی را نشان می‌دهد.
این کتیبه نشان‌دهنده تعمیرات قلعه در اوایل دوره قاجار به دست استاد ابوسعید جزیکی است. با توجه به بررسی‌های تاریخی محلی، این تاریخ‌ها تا حد زیادی تایید شده و حاکمیت میرزا بقاخان و فرزندانش، به‌ویژه میرزا رفیع خان دوم و میرزا رفیع خان سوم، با این اطلاعات مطابقت دارند.
منابع تاریخی و سفرنامه‌ها
تاریخ ساخت قلعه فورگ در کتاب دیوان لامع، نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم درمیانی، سال ۱۱۲۵ هجری شمسی ذکر شده است. وصف این قلعه و موقعیت آن در برخی کتب تاریخی و سفرنامه‌ها نیز ضبط شده است.
برای مثال، ریاضی هروی در کتاب عین الوقایع چنین می‌نویسد:
“قلعه فورگ دوازده فرسنگ از بیرجند دور و به‌طرف جلگه و دهنه دره درمیان واقع است. این قلعه دارای باغات و اشجار زیادی است و آب‌وهوای بسیار خوبی دارد. قلعه در بالای کوهی بنا شده و دیوارها و برج‌های آن از آجر پخته و پایه‌های آن از سنگ ساخته شده‌اند. در اطراف قلعه دو شیر حاجی و دو خاک‌ریز وجود دارد که قطر هر یک پنج ذرع است.”
کلنل مک گرگر در سفرنامه خود با عنوان سفری به ایالت خراسان از قول دکتر فوربز آورده است:
“قلعه بر بالای تپه‌ای به ارتفاع ۲,۰۰۰ تا ۲,۵۰۰ پا بنا شده که از ارتفاعات شمال و غرب می‌تواند مورد تهدید آتش‌بار قرار گیرد. در جنوب آن و در دو طرف دیگر کوهی واقع شده که از قله تا دیوارهای قلعه ۱,۲۰۰ یارد فاصله دارد.”
بیشتر بخوانید:
نقش قلعه فورگ در مبارزات اسماعیلیان
قلعه فورگ یکی از قلعه‌های برجسته دوره اسماعیلیان در ایران است. این فرقه، در تلاش برای مقاومت در برابر حکومت عباسی، به قلعه‌های کوهستانی و دشوار دسترسی در ناحیه جنوبی خراسان قدیم پناه می‌بردند.
اسماعیلیان با ساخت قلعه‌های مستحکم در مناطق صعب‌العبور، توانستند برای مدت‌ها در برابر دشمنان خود مقاومت کنند. قلعه فورگ نیز یکی از این قلعه‌های مستحکم است که همچنان به عنوان یادگاری از دوران قدرت و نفوذ اسماعیلیان باقی مانده است.
قلعه‌های اسماعیلی، از جمله قلعه فورگ، نقش حیاتی در مقاومت این فرقه در برابر حکومت عباسی داشتند. اسماعیلیان با استفاده از این قلعه‌ها، به مدت چندین سال توانستند در برابر دشمنان خود مقاومت کنند و ضربات موثری به آن‌ها وارد کنند.
این قلعه‌ها نه تنها به عنوان پناهگاه‌های امن برای اسماعیلیان عمل می‌کردند، بلکه مکان‌هایی برای آموزش و تربیت فداییان نیز بودند. فداییان، گروهی از جنگجویان وفادار و تعلیم‌دیده بودند که برای انجام ماموریت‌های ویژه و اغلب خطرناک، از این قلعه‌ها به سمت دشمنان خود اعزام می‌شدند.
فداییان اسماعیلی و نقش قلعه‌ها در آموزش آن‌ها
یکی از ویژگی‌های بارز فرقه اسماعیلیه، آموزش فداییان مطلق در قلعه‌های مستحکم و غیرقابل نفوذ بود. این فداییان تحت آموزش‌های سخت و ویژه‌ای قرار می‌گرفتند که آن‌ها را برای انجام ماموریت‌های خطرناک و ضربات ناگهانی به دشمن آماده می‌کرد.
آن‌ها به گونه‌ای آموزش می‌دیدند که بتوانند با سرعت و دقت بالا، دشمن را از پا درآورند و پیش از آن‌که دیگران متوجه شوند، از محل حادثه ناپدید شوند. البته باید توجه داشت که نسبت دادن قلعه فورگ به اسماعیلیه با احتیاط صورت گیرد؛ زیرا قلعه‌های اسماعیلی دارای ویژگی‌های خاصی هستند و برخی از این ویژگی‌ها در قلعه فورگ دیده نمی‌شود
معماری قلعه فورگ بیرجند
قلعه فورگ در جبهه شمالی روستای فورگ و در ارتفاع ۱,۸۴۰ متری قرار دارد. این قلعه روی ارتفاعات ابتدای دره درمیان، منتهی به دشت اسدیه قرار گرفته است. قلعه از نظر مکانی دارای موقعیت به نسبت مناسبی است که بر کل روستا، مزارع و راه‌های ارتباطی منطقه شرقی پیرامون خود احاطه دارد. وسعت قلعه حدود ۹,۲۰۰ متر مربع و گستردگی آن از شرق به غرب است.
ورودی اصلی قلعه فورگ در حصار شرقی آن قرار دارد که پایین‌ترین نقطه بنا به شمار می‌رود. در معماری قلعه از سمت شرق به غرب سه بخش عمده قابل تشخیص هستند:
بخش اول
بخش اول در شرق قلعه شامل انبار علوفه، محل زندگی خدمه، محل نگهداری احشام و حوض انباری است.
بخش دوم
بخش دوم در مرکز قلعه و در ارتفاع بالاتری نسبت به بخش اول قرار دارد و به نگهداری آذوقه و تدارکات نظامی، محل سکونت سربازان و مسجد اختصاص داده شده بود.
بخش سوم
سومین بخش که حالت مرکزیت دارد، در بالاترین بخش قلعه و در دو طبقه احداث شده است و بر کل روستا و راه‌های ارتباطی پیرامون منطقه اشراف دارد.
در بخش شرقی قلعه که ورودی، برج‌های نگهبانی، آب‌انبار و فضاهای دیگر را شامل می‌شود، به‌دلیل درصد بالای تخریب امکان تشخیص دقیق نوع کاربری وجود ندارد.
مشاهده آثاری از برج و بارو در حد فاصل این بخش با بخش اول، چنین احتمالی را پیش می‌کشد که بخش شرقی در واقع مرحله دوم دفاعی قلعه بوده است تا بدین‌وسیله لایه‌های دفاعی بخش اصلی قلعه، یعنی کهندژ تکمیل‌تر شود. در گوشه شمال شرقی این قسمت، برجی خشتی با تزیینات چلیپایی یا طرح لوزی وجود دارد که در میان مردم روستا به برج کبوترخانه شهرت یافته است.
سومین بخش قلعه که در غربی‌ترین و مرتفع‌ترین بخش آن قرار دارد، به‌وسیله دو برج و حصاری مستحکم و بلند از بخش دوم جدا می‌شود. وجود این برج‌ها و حصارها نشان‌دهنده اهمیت زیاد این بخش است.
این قسمت که کهندژ یا شاه‌نشین قلعه محسوب می‌شود، نسبت به دو قسمت قبل دارای فضاهای دست‌نخورده بیشتری است. وجود فضاهایی مانند هشتی‌ها، راهروهای ارتباطی، اسطبل، محل ذخیره آذوقه، برج‌های نگهبانی و فضاهایی با کاربری‌های دیگر، از مهم‌ترین ویژگی‌های این قسمت به شمار می‌آید.
کهندژ یا ارگ از دو طبقه تشکیل می‌شود که طبقه فوقانی آن به‌جز قسمت‌های محدود تخریب شده است. از دیگر عناصر موجود در قلعه، تونلی است که به خارج از قلعه راه دارد.
تونل‌ها به‌منظور برداشت آب در زمان محاصره قلعه یا خروج اضطراری و پنهانی ساخته شده‌اند. این تونل زیرزمینی که در حال حاضر تا صد پله آن قابل تردد است، در جریان نبرد میرزا رفیع خان با میر علم خان و پسرش، امیر اسدالله خان، مورد استفاده قرار گرفت.
قلعه فورگ درمجموع از ۱۸ برج تشکیل می‌شود که اکنون تعدادی از آن‌ها باقی مانده‌اند. مصالح به‌کاررفته در ساخت بیشتر سنگ، آجر و خشت است.
این قلعه که بر بالای صخره‌ای سنگی قرار دارد، پس از قرون متمادی همچنان قامت خود را استوار نگه داشته است. بر بلندای حصار و برج‌ها سازه‌های کنگره‌دار و منافذی جهت دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شوند. با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه فورگ در چندین مرحله بازسازی شده است و بر وسعت آن افزوده‌اند.
آخرین مرحله بازسازی آن مربوط به دوره افشاریه است. حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره محسوب می‌شوند.
تاکنون دو فصل کاوش در قلعه فورگ انجام شده است. فصل اول در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی در جریان عملیات مرمتی قلعه و به‌منظور روشن شدن وضعیت پلان و نقشه قسمت کهندژ صورت پذیرفت. در جریان این کاوش فضاهایی مانند اسطبل، انبار ذخیره آذوقه، نقب زیرزمینی و راهروهای ارتباطی قسمت‌های مختلف کهندژ شناسایی شدند.
بیشتر بخوانید:
تحولات تاریخی و نقش قلعه فورگ
قلعه فورگ در دوران مختلف تاریخی نقش مهمی در دفاع از منطقه داشته است. به دلیل موقعیت استراتژیک آن، این قلعه به عنوان یکی از مراکز مهم نظامی و اداری در منطقه خراسان جنوبی محسوب می‌شده است. قلعه فورگ در دوران افشاریه به عنوان یکی از قلعه‌های نظامی مهم شناخته شده و نقش برجسته‌ای در مقابله با حملات دشمنان ایفا کرده است.
موقعیت جغرافیایی قلعه به گونه‌ای بوده که امکان کنترل و نظارت بر تمام راه‌های ارتباطی و مسیرهای تجاری منطقه را فراهم می‌کرده است.
قلعه فورگ کجاست؟
قلعه فورگ در استان خراسان جنوبی، شهرستان درمیان، بخش مرکزی، دهستان درمیان و در روستای فورگ واقع شده است.
جمع‌بندی
قلعه فورگ در استان خراسان جنوبی و روستای فورگ واقع شده و به دوره نادرشاه افشار بازمی‌گردد. این قلعه با وسعت ۹۲۰۰ متر مربع و ۱۸ برج، دارای سه بخش عمده است: محل نگهداری احشام، محل سکونت سربازان و خانواده حاکم. ساخته شده از سنگ، آجر و خشت، دارای نقب‌های زیرزمینی و ویژگی‌های استراتژیک است. این قلعه نقش مهمی در تاریخ محلی داشته و هنوز به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم بازدید می‌شود.
