آفتاب نگاه گرم خود را روی آجرهای ۱۵۰ساله می‌اندازد و پله‌ها و زیرپله‌ها و پس و پیش گچ‌بری‌های خانه‌ای را که گویا از دل زمین سر برآورده را روشن می‌کند. صدای آب و نسیم خنکی که آن را همراهی می‌کند گویی عقربه‌های ساعت را نیز به نگاه واداشته است.
این شاهکار دیدنی، خانه عباسیان کاشان است. مجموعۀ تاریخی که بین سال‌های 1245 تا 1250 هجری ساخته شده و آن‌طور که شواهد نشان می‌دهند، ساخت آن 20 سال به طول انجامیده است. در طول زمان 4 باب این خانه خریداری و مرمت شده‌اند.
در این مقاله از مجله گردشگری هم اقلیم ، به دلایل اهمیت خانه عباسیان کاشان از منظر تاریخی و معماری نگاهی دوباره می‌اندازیم و امکانات آن را برای ساختن یک روز به‌یادماندنی بررسی می‌کنیم.
جزئیات و ظرافت، تنیده شده با هر نگاه
خانۀ عباسیان کاشان هم‌زمان با دورۀ قاجار ساخته شده و مالک اصلی آن، یکی از تاجران اصلی چینی و بلور کاشان معروف به محمد ابراهیم تاجر بوده است. وسعتی به اندازۀ 5000 متر مربع و زیربنای 7000 متری یکی از دلایل متعدد تمایز این خانه نسبت به دیگر سازه‌های تاریخی ایران است.
خانه عباسیان با پنج حیاط مجزا و در پنج طبقه نیز ساخته شده که بعد از مرگ مالک آن، به افراد مختلف فروخته شده‌اند.
ظرافت و جزئیات، در هر نگاه و هر تصویر از خانه عباسیان کاشان به چشم می‌خورد. از گچ‌بری‌ها و نقاشی‌ها گرفته تا رسمی‌بندی‌هایی که می‌توان در هرکدام ساعت‌ها به دنبال قصه‌های قدیمی گشت و مقرنس‌ها – از امضاهای معماری قدیم ایرانی – ، یزدی‌بندی‌ها و گره‌سازی‌هایی که در جای‌جای این خانه دیده می‌شوند.
در ساخت خانه عباسیان حتی به ملات مورداستفاده در قنات موجود در حیاط توجه ویژه شده تا در صورت برخورد آب فرسوده نشود، جایی در زیرزمین‌های سردتر خانه برای نگهداری گوشت تعبیه شده تا از دست جانوران گرسنه در امان بماند و دیگر جزئیاتی که فقط و فقط در این خانه دیده می‌شوند. اتاق‌ها و بخش‌های مخفی در طبقات بالای خانه عباسیان کاشان، محل قرارگیری هرکدام از بخش‌های خانه از سرویس‌های بهداشتی گرفته تا آب‌انبار و محل زندگی خدمه و راهروهای متفاوت، همگی از هنر معمار این مجموعه سخن می‌گویند که متأسفانه نامی از او باقی نمانده است.
خانۀ عباسیان کاشان از لنز نگاه معمار
خانه عباسیان کاشان از همان بدو ورود شمارا متحیر می‌کند. ورودی بسیار سادۀ این مجموعه تاریخی به‌هیچ‌عنوان خبر از اثر هنری که درون آن سر از زمین برآورده نمی‌دهد. این نوع معماری، معماری درون‌گرا نامیده می‌شود. به این صورت که فضای بیرونی خانه و عمارت، هر قسمتی که از بیرون دیده می‌شود، طراحی بسیار ساده‌ای دارد؛ اما تزئینات اصلی و زیبایی سازه برای ساکنان آن یا هرکس که داخل خانه باشد قابل‌مشاهده است. ورودی سادۀ خانه عباسیان کاشان با دالان بلندی موسوم به دالان حجاب دنبال می‌شود. دالان حجاب و دیوار حجاب که در معماری این خانه بسیار دیده می‌شوند، از ارکان معماری اسلامی مورداستفاده در زمان قاجار بوده‌اند.
کاربرد دالان حجاب و دیوار حجاب در خانۀ عباسیان کاشان
دالان حجاب، دید مستقیم از کوچه به داخل بنا را از بین می‌برد و دیوار حجاب، خانه را از نگاه همسایه‌ها و ساختمان‌های اطراف محفوظ می‌دارد. همچنین دالان طولانی بعد از هشتیِ سادۀ ورودی، طوری طراحی شده که افراد متوجه حرکت روبه‌پایین خود نشوند. اما چرا روبه‌پایین؟ خانه عباسیان کاشان طوری طراحی شده که طبقۀ اول آن پایین‌تر از سطح زمین قرار گرفته است.
معماری گودال باغچه
این نوع معماری و طراحی، به نام گودال باغچه شناخته می‌شود. در صورت عدم وجود دستگاه پمپاژ، این نوع معماری به افراد ساکن در خانه کمک می‌کرده تا دسترسی راحت‌تر به آب قنات داشته باشند و باعث می‌شده آب فشار کافی را داشته باشد. البته که مزایای استفاده از این روش به اینجا ختم نمی‌شود؛ بعد از انجام گودبرداری‌های لازم برای شروع ساخت، می‌توان از خاک موجود برای تهیۀ آجرهایی استفاده کرد که به دلیل همجنس بودن با خاک اطراف باعث استحکام بیشتر ساخت خانه می‌شوند. همچنین ساخت نزدیک به یک طبقه از خانۀ عباسیان کاشان زیرزمین باعث شده تا مقاومت مجموعه در برابر سرما و گرما بالاتر برود.
بخش‌های مختلف خانه عباسیان کاشان
خانه عباسیان کاشان شامل سه بخش اصلی می‌شود. بخش بیرونی، بخش درونی (اندرونی) و بخش خدمه. بخش بیرونی خانه، شامل اتاق‌های طبقه بالا و ساخته شده برای پذیرایی از مهمانان، مسافران و تجار می‌شود که در کنار اتاق‌های کار صاحب‌خانه قرار گرفته‌اند. اتاق‌های بسیاری از جمله اتاق آینه، اتاق سرپوشیده بزرگ، ایوان بهاره، اتاق سرپوشیده کوچک و اتاق مرکزی به علاوۀ چند تا از اتاق‌های طبقۀ پایین در بخش بیرونی خانه قرار می‌گیرند.
اتاق شاه‌نشین (اتاق عروس)
یکی از زیباترین اتاق‌های خانه عباسیان، اتاق شاه‌نشین است. با آینه‌کاری‌های بسیاری که روی سقف آن انجام شده، نه‌تنها شما را محو زیبایی سحرانگیز خود می‌کند، بلکه استفاده از آینه‌ها برای تأمین روشنایی اتاق در شب نیز مورداستفاده قرار می‌گرفته‌اند. درب‌های ارسی عمودی، پنجره‌های رنگی بزرگ و گچ‌بری‌ها و تزئینات بسیار معماری از دیگر نکات جالب‌توجه در اتاق شاه‌نشین است که نام دیگر آن اتاق عروس نیز هست. چرا که این اتاق برای پذیرایی از مهمانان بسیار مهم یا برای برگزاری مراسم عروسی نیز مورداستفاده واقع می‌شده است.
گچ‌بری‌های استفاده شده برای تزئین خانه عباسیان کاشان
سرپوشیده‌های بزرگ و کوچک از دیگر نشانه‌های معماری اسلامی دوران قاجار در این خانه هستند، با معماری خاص به‌طوری‌که طبقۀ بالا برای نشستن خانم‌ها و طبقۀ پایین برای نشستن آقایان طراحی شده، استفاده از این دو اتاق در مراسم‌های مذهبی عمومی (سرپوشیدۀ بزرگ) و مراسم‌های خصوصی و خانوادگی (سرپوشیدۀ کوچک) معمول بوده است.
بخش درونی (اندرونی) خانه
بخش درونی خانه عباسیان کاشان نیز شامل چند تا از شاهکارهای معماری زمان خود است. از آب‌انبار گرفته که مجهز به مخزن آب جداگانه، چاه آب اختصاصی و چرخ چاه است. این طراحی به این دلیل صورت‌گرفته که با کمک چرخ چاه، آب در مخزن ذخیره شود و سپس با روش‌های خاصی تصفیه شده و مصرف گردد. همچنین این آب‌انبار به سیستم عایق‌بندی منحصربه‌فردی مجهز است که خنک‌کردن آب نیز در آن اتفاق می‌افتاده است.
در ساخت سرویس‌های بهداشتی خانه نیز دقت بسیاری به کار گرفته شده است. مکان قرارگیری سرویس‌های بهداشتی در پشتی‌ترین قسمت خانه است و از هرکدام آنها تا نزدیک‌ترین اتاق حداقل به اندازۀ هفت قدم فاصله لحاظ شده تا چارچوب‌های شرعی رعایت شوند.
خانه عباسیان کاشان، شامل عبادتگاهی نیز در خود است که بین فضای اندرونی و بیرونی قرار گرفته است. دیوارهای این عبادتگاه با گچ‌بری‌های مختلف مورد استفادۀ آن را نشان می‌دهند و روی دیوار آن سال 1252 به‌عنوان تنها سند موجود از ساخت عمارت به چشم می‌خورد که احتمالاً سال اتمام ساخت عبادتگاه است.
استفاده از آب برای فرار از گرمای کویر
استفاده از آب و حوضچه‌های مختلف، قنات و همچنین چاه آب نشان‌دهنده تلاش معمار عمارت برای بهره‌گیری حداکثری از هنر خود در راستای تعدیل هوای است. کاشان شهری کویری است و در اکثر عمارت‌ها و خانه‌های ساخته شده در آن، تکنیک‌های مختلفی به چشم می‌خورند که شرایط گرم و خشک آن را برای ساکنان خانه‌ها تسهیل کنند.
ایوان‌های بهاره و زمستانه، حوض‌های مختلف و قنات خانه عباسیان کاشان نیز از همین موارد هستند.
داستان نام
نام خانه عباسیان کاشان، نوید از وجود خانواده‌ای به نام عباسیان می‌دهد که انتظار می‌رود سالیان سال در این خانه زندگی کرده باشند که نامشان روی این عمارت باقی‌مانده است.
اما نام عباسیان، یادگار معاملۀ بسیار معروفی در کاشان است که یک طرف آن، تاجری به نام آقای عباسیان بوده است که با 1000 تومان (بیش از یک قرن پیش) بخش بیرونی خانۀ عباسیان کاشان را خریداری کرده و درواقع آن را به خانۀ عباسیان تبدیل کرده است.
خانه عباسیان در سال 1374 توسط هیئت‌امنای احیا و مرمت بافت تاریخی کاشان و وزارت صنایع و معادن، بازسازی و مرمت شده و با فاصله سه سال، در سال 1377 و تحت شمارۀ 2020 در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردیده است.
خانه عباسیان کاشان، یک قرن خاطره
بازدید از خانۀ عباسیان کاشان، تمام ویژگی‌های لازم برای تبدیل‌شدن به یک تجربۀ بی‌نظیر را دارد. با هر قدم در اتاق‌های متفاوت، گویی راهگاه جدیدی به تاریخ ایران و زندگی تمام افرادی که در این عمارت زندگی کرده‌اند باز می‌شود. داستان‌هایی که آینه‌های زندگی و پنجره‌های موشی روایت می‌کنند، تمام مراسم‌هایی سرپوشیدۀ ای بزرگ و کوچک به چشمان خود دیده‌اند و تمام قدم‌های شاد و غمگینی که در دالان ورودی برداشته شده‌اند، گویی هرکدام هنوز در آجرهای قدیمی خانه نفس می‌کشند.
خانه عباسیان کاشان، واقع در شهر کاشان، خیابان علوی و کوی سلطان امیراحمد قرار دارد و هر روزه از هشت صبح تا هشت شب پذیرای مراجعه‌کنندگان و بازدیدکنندگان هست. البته که این ساعات و تاریخ‌ها ممکن است باتوجه‌به تعطیلات رسمی یا مناسبت‌های مختلف دستخوش تغییراتی شوند. تمام افراد می‌توانند با تماس با شمارۀ 03155245764 با مجموعه ارتباط برقرار کرده و پاسخ پرسش‌های خود را بیابند یا درمورد زمان بازدید خود اطمینان حاصل کنند. بازدید از مجموعۀ خانه عباسیان کاشان، علاوه بر آشنایی با تاریخ معماری ایران و مشاهدۀ یکی از زیباترین شاهکارهای زمان قاجار، یک تجربه تکرارنشدنی خانوادگی نیز هست. در طول سال‌های اخیر، امکانات رفاهی بسیاری برای بازدیدکنندگان خانه عباسیان کاشان و مجاور آن ساخته شده تا تجربۀ بهتری را برای شما رقم بزنند.
رستوران عباسی، کافی‌شاپ‌ها، شربت سراها و فروشگاه‌های مختلف صنایع‌دستی و تنقلات سنتی کاشان، همگی از امکانات مجموعۀ خانه عباسیان کاشان به شمار می‌روند.