با آوردن اسم عمارت‌های قدیمی و بناهای تاریخی اولین چیزی که به ذهن نویسنده خطور می‌کند، شهر شیراز و اصفهان است. معماری‌های ویژه و زیبای ساخته شده در آن یادآور فرهنگ و تمدن دیرینه ما ایرانیان است. اما در همین تهران نیز در هیاهوی خیابان‌های شلوغ و در بین برج‌های سر به فلک کشیده می‌توانیم عمارتی با معماری منحصر به فرد بیابیم. عمارت مسعودیه تهران بنایی تاریخی و قدیمی که از دوره قاجار برای ما به یادگار مانده و جای جای آن تداعی‌گر اتفاقاتی است که در آن دوره رخ داده است. این عمارت با داشتن گچ‌بری‌ها و خطاطی‌های مختص به آن دوره، هنر و فرهنگ ایران زمین را در دل خود جا داده است. پس دیدن آن خالی از لطف نخواهد بود.
عمارت مسعودیه یکی از چندین بنای تاریخی و گردشگری واقع در شهر تهران است. هر ساله تعداد زیادی از گردشگران ایرانی و خارجی برای بازدید از این اثر با ارزش تاریخی به شهر تهران سفر می‌کنند. برای شناختن و به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره این بنای زیبا تا انتهای این مقاله با مجله گردشگری هم اقلیم همراه باشید.
تاریخچه عمارت مسعودیه تهران
آقا محمدخان، موسس سلسله قاجاریه، در سال ۱۲۰۰ هجری قمری تهران را به عنوان پایتخت خود معرفی کرد. آن‌جا بود که معماری‌ها و خیابان‌های این شهر به طور کامل تغییر کرد و شکل دیگری به خود گرفت. همچنین در این دوره کاخ‌ها و باغ‌های بی شماری نیز در شهر تهران ساخته شد که یکی از آن‌ها عمارت مسعودیه تهران بود. علاوه بر این عمارت، کاخ‌های دیگری همچون کاخ نگارستان، که درست روبروی عمارت مسعودیه واقع شده بودو باغ سردار نیز در همین دوره بنا شدند.
عمارت مسعودیه توسط فرزند ارشد ناصرالدین شاه، ظل السلطان در تهران و در دوره قاجاریه ساخته شد. نام اصلی ظل السلطان، مسعود میرزا بود و به همین جهت نام این عمارت را مسعودیه نهاد. این عمارت در واقع بخشی از باغ نظامیه است. در سال ۱۲۰۰ هجری قمری باغ نظامیه توسط ظل السلطان خریداری و باغ و عمارت در آن بنا شد. البته ظل السلطان شخصی بود که برای نشان دادن قدرت خود بناهای تاریخی زیادی، همچون کاخ هفت دست و کوشک آیینه‌خانه، عمارت نمکدان و… را تخریب نموده بود. با این حال در بنای مسعودیه نمی‌توان اثری از این اخلاق بد وی یافت.
این عمارت شاهد حوادث بسیار مهم و جریان سازی در طول تاریخ ایران بوده است. جالب است بدانید که این بنا اولین موزه تاریخی ایران بوده و همچنین سنگ بنای بی نظیر کتابخانه ملی ایران نیز در این بنا ساخته شده است. به همین دلیل است که کتابخانه ملی ایران با این عمارت فاصله چندانی ندارد. یکی دیگر از این وقایع مهم انفجار بمبی دست ساز زیر کالسکه محمدعلی شاه در سال ۱۲۷۸ هجری قمری بود. همین اتفاق بهانه لازم را در اختیار او گذاشت تا مجلس مشروطه را به توپ ببندد. به دلیل حمایت ظل السلطان از مشروطه خواهان آنان نیز بعدها برای مبارزه و ایستادگی در برابر محمدعلی شاه در عمارت مسعودیه تهران سنگر گرفتند.
پس از به توپ بستن مجلس، محمدعلی شاه قاجار عمارت مسعودیه و خانه ظهیر الدوله و چندی دیگر از مشروطه خواهان آن دوره به رگبار گلوله بست. در سال ۱۳۲۷ هجری قمری ظل السلطان به پسر خود برای فروش عمارت مسعودیه وکالت تام داد. او نیز این عمارت را به همدم السلطنه، همسر جلال الدوله و دختر میرزا یوسف مستوفی الممالک صدراعظم، به قیمت ۵۰ هزار تومن فروخت. لازم به ذکر است که در این معامله وکیل همدم السلطنه کسی جز پدر وی یعنی مستوفی الممالک صدر اعظم وقت، نبود.
در سال ۱۲۹۹ رضا شاه این عمارت را از همدم السلطنه خریداری کرد و یک سال بعد آن را به وزارت فرهنگ و معرف اهدا کرد. مدتی نیز از آن به عنوان دانشکده افسری استفاده می‌شد. در سال ۱۳۷۷ سازمان میراث فرهنگی آن را به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسانید.
معماری عمارت مسعودیه تهران
این عمارت به طور کلی مساحتی معادل ۱۵۶۰۰ متر مربع دارد. بخشی از آن به شکل زمینی کشیده از سمت شمال شرقی به جنوب غربی و بخش دیگر به شکل ذوزنقه‌ای است. ضلع شرقی آن ۵.۱۸۸ متر، ضلع غربی آن ۵.۱۳۸ متر و ضلع جنوبی آن نیز ۸۶ متر مساحت دارد. در جنوب غربی این باغ یک حیاط کوچکی تحت عنوان حیاط آبدارخانه قرار دارد که پیش‌تر چاپ خانه آموزش و پرورش در آن واقع شده بود.
عمارت مسعودیه تهران معماری منحصر به فردی دارد چرا که ترکیبی از معماری غربی و باستانی ایرانی است. معماران آن زمان جز به جز این عمارت را با ظرافت و زیبایی ساخته‌اند. به طوری که در سردر پیاده آن تا انتهای باغ و حیاط پشتی می‌توان هنر دست معماران را دید. ساختمان این عمارت دارای تزئینات داخلی و خارجی بسیار زیبایی است. از جمله این تزئینات می‌توان آجر چین‌های نمای بیرونی ساختمان، گچ‌بری‌های خاص ایوان‌ها، گلویی اتاق‌های عمارت و آزاره‌های سنگی آن را نام برد.
برای جلوه بخشیدن به نمای بیرونی ساختمان و دادن تجملات بیشتر به آن، از کاشی‌های هفت رنگی استفاده شده که طرح‌های کوچک و درشتی از غلامان و ملازمان آماده به کار روی آن نقش بسته است. این کاشی‌ها دارای حاشیه‌های گل و بوته‌های ظریفی نیز هستند که زیبایی آن را دو چندان کرده است. در کل معماری عمارت مسعودیه تهران دو نوع است. معماری نوع اول شامل سنگ‌های آزاره، درهای معرق و منبت کاری شده، سقف‌ها و نرده‌های چوبی، ستون‌های گچی و سنگی و اراسی‌ها است. معماری نوع دوم نیز کاشی‌ها، گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های دیواری را شامل می‌شود.
لازم به ذکر است که نقوشی که روی گلدان‌ها و سفالینه‌های لعاب‌دار به صورت برجسته طراحی شده و همچنین طرح‌های کار شده روی کاشی‌ها، متاثر از فرهنگ غربی است. به طور کلی با دیدن بناهای ساخته شده در دوره قاجار می‌توان شاهد آثار الهام گرفته از سبک معماری دوره رومانسک و رنسانس بود. منظره پردازی‌ها، سبک شهرسازی و تزئینات به کار رفته در بام‌های شیب‌دار و پنجره‌ها همه و همه دارای رنگ و بوی غربی هستند.
طرح‌های تزئینی به کار رفته در عمارت مسعودیه تهران
در دوره قاجار معماران علاقه عجیبی به طرح‌های اسلیمی داشتند به همین دلیل است که در بیشتر طرح‌های تزیینی عمارت مسعودیه این طرح‌ها به چشم می‌خورند. در کنار آن در سنگ‌های آزاره‌های ایوان خانه‌ها یا طرح کاشی‌ها طرح‌های هندسی نیز به کار رفته و ترکیب زیبایی را به وجود آورده است.
در ایوان سفره خانه این عمارت طرح‌هایی وجود دارد که به وضوح تغییر پوشش و آراستگی زنان و مردان ایرانی را در دوره قاجار نشان می‌دهد. این نشان‌گر تاثیرات فرهنگی غربی‌ها بر سبک زندگی ایرانیان در آن دوره است. حال اگر بخواهیم معماری عمارت مسعودیه تهران را به طور کلی بررسی کنیم، متوجه خواهیم شد که طرح‌های تزئینی به کار رفته در آن شامل گچ‌بری‌ها، تزئینات چوبی و کاشی کاری‌ها هستند. هر کدام از این طرح‌ها دارای فلسفه خاصی است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
گچ‌بری‌های عمارت مسعودیه تهران
می‌توان گفت گچ‌بری‌های این بنا بخش عظیمی از زیبایی آن را به خود اختصاص داده‌اند. در نمای ایوان مشیرالملکی و سفره خانه، گچ‌بری‌هایی با فرم‌ها و پیچ و تاب‌های اسلیمی وجود دارد. نقوش تزئینی به کار رفته در گچ بری‌های بیرونی این عمارت را معمولا طرح‌های از گیاهان و جانوران و رسوم هندسی به صورت متقارن تشکیل می‌دهند. این طرح‌های برجسته و زیبا با رنگ‌های لاجوردی، قرمز لاکی، زرد، بنفش و… در قاب‌هایی طلایی جلوه بی نظیری دارند.
تزئینات چوبی عمارت مسعودیه تهران
تزئینات چوبی معمولا در قسمت داخلی عمارت به چشم می‌خورند. سقف‌ها با چوب چنار آراسته شده‌اند و قسمت داخلی نور‌گیرها و پنجره‌ها نیز دارای قاب‌هایی با چوب تبریزی و شیشه‌های رنگی هستند. شیشه‌های رنگی با منعکس کردن نور خورشید، نورپردازی بی نظیری را درون عمارت به وجود می‌آورند. در ساخت ارسی‌ها نیز از چوب چنار بهره جسته‌اند. تمامی این‌ها نشان دهنده یکی از معماری‌های شاخص دوره قاجار، یعنی پنجره‌ها و درهای دو دری، سه دری و پنج دری است که همزمان فضای درون و بیرون عمارت را زینت می‌بخشد.
کاشی کاری‌های عمارت مسعودیه تهران
کاشی‌ها در عمارت مسعودیه تهران علاوه بر قاب پنجره‌ها و درها، به صورت کف پوش در سنگ فرش ایوان‌ها نیز دیده می‌شود. هم در بیرون عمارت و هم در درون می‌توان کاشی کاری سنتی ایران را دید. در بیرون عمارت عمدتا کاشی‌هایی با نقش‌های هندسی و در درون عمارت نقش‌های گل، بوته، غلامان و رقاصه‌ها به کار رفته است.
علاوه بر این‌ها، تابلوهایی نیز با کاشی‌های نقش‌دار در جای جای این عمارت به چشم می‌خورد که دارای رسم‌های اروپایی با حاشیه‌هایی مینیاتوری و چهره سازی‌هایی به سبک ایرانی است. کاشی‌ها معمولا به رنگ‌های لاجوردی، قرمز، بنفش، سبز، فیروزه‌ای، زرد، سیاه، بادمجانی، اکلیلی و… دیده می‌شوند.
محوطه باغ عمارت مسعودیه تهران
از معماری بی نظیر عمارت مسعودیه گفتیم، حال نوبت به باغ زیبا و سرسبز آن می‌رسد. مساحت اصلی این عمارت در گذشته حدود ۴۰۰۰۰ متر مربع بود. اما تغییرات اعمال شده طی این سال‌ها مساحت آن را به دو هکتار رسانده است. می‌توان سردر کالسکه روی باغ را به دلیل داشتن زاویه خاص نسبت به خیابان، یکی از جالب‌ترین جاذبه‌های این عمارت دانست.
پس از گذشتن از سردر و ورود به باغ، منظره روبروی شما دیوان‌خانه و حوض آب خواهد بود که این دو توسط خیابانی سنگ فرش به طول ۱۳۴ متر با درختان کاج سر به فلک کشیده‌ای، به کاخ اصلی متصل می‌شوند. در گذشته در دو طرف این خیابان یک ردیف طولانی از نرده‌های چوبی قرار داشت که در کنار ستون‌های سنگی و چراغ‌های پایه چدنی، میان درختان چنار بلند و انبوه منظره دلربایی را به نمایش می‌گذاشتند. اما بعدها نرده‌ها و ستون‌ها برداشته شد و درختان کاج نیز جایگزین درختان چنار شدند.
بخش‌های اصلی عمارت مسعودیه تهران
این عمارت شامل بخش‌های مختلفی است که هر کدام ویژگی‌ها و معماری منحصر به فرد خود را دارند. همچنین عمارت‌های کوچکی نیز در این بنا وجود دارند که مجموع آن‌ها عمارت مسعودیه تهران را می‌سازد. این عمارت‌ها به شرح زیر هستند:
- عمارت دیوان خانه
- عمارت سفره خانه
- عمارت سید جوادی
- عمارت مشیرالدوله
- عمارت حیاط خلوت
- عمارت سر در پیاده رو
- عمارت سر در کالسکه رو
حیاط‌های عمارت مسعودیه عبارتند از:
- حیاط سید جوادی
- حیاط مشیری
- حیاط خلوت
- باغ دیوان خانه
- بناهای جدید از شمال به جنوب
علاوه بر این‌ها ساختمان‌هایی نیز در آن وجود دارد که بعدها توسط مالکان دیگر ساخته شده‌اند. این ساختمان‌ها به شرح زیر هستند:
- ساختمان آجری یک طبقه مرکب که در سمت راست خیابان سنگ فرش واقع شده و شامل بخش‌های کارت زنی، حراست، نگهبانی، بانک ملی، پست برق، گل خانه و سرویس بهداشتی است.
- ساختمان سه طبقه اجری واقع در سمت چپ خیابان سنگ فرش نیز شامل بخش گزینش و شورای آموزش و پرورش در زمان رضا شاه بوده است.
عمارت مسعودیه تهران در کجا واقع شده است؟
عمارت مسعودیه تهران واقع در خیابان جمهوری، نرسیده به میدان بهارستان و در تقاطع خیابان اکباتان است. شما می‌توانید از هرجای تهران به سادگی و با کم‌ترین هزینه به این مکان سفر کنید. برای این کار شما دو راه پیش رو دارید. اولین راه این است که خط ۲ مترو را سوار شده و ایستگاه ملت پیاده شوید، سپس به سمت خیابان اکتابان قدم بزنید. راه دوم به این صورت است که ایستگاه بهارستان پیاده شوید و به سمت جنوب غربی میدان بهارستان قدم بزنید تا به مقصد خود برسید.
اگر علاقه‌ای به مترو ندارید اتوبوس‌های خط واحد تهران نیز برای شما گزینه‌های مناسبی خواهند بود. فقط کافی است که به سمت میدان بهارستان و جمهوری حرکت کنید و پس از پیاده شدن از طریق خیابان‌هایی که پیش‌تر گفتیم به سمت عمارت بروید.